مواجهه سنت و مدرنیته بر سر عشق
آیدا پناهنده پس از تجربه ساخت چندین مستند و فیلم کوتاه با ساخت نخستین اثر سینمایی خود با نام ناهید توانست توجه منتقدان را جلب نماید. وی در دومین فیلم بلند سینمایی خود با عنوان اسرافیل بار دیگر در نگارش فیلمنامه همکاری مشترک با ارسلان امیری داشته و مستانه مهاجر تدوین گر با سابقه سینما این بار تهیه کنندگی در سینما را تجربه کرده است. فیلم سینمایی اسرافیل را می توان به نوعی ادامه دغدغه های آیدا پناهنده در مسیر فیلم سازی او به عنوان یک فیلم ساز زن دانست که این بار نیز با تصویر کردن ملودرامی عاشقانه به دنیای سه زن پرداخته است. پناهنده در دو اثر خود نیز با انتخاب فضای شمال ایران نشان داد که آشنایی مناسبی با خطه شمال کشور به لحاظ فضاسازی چنین داستان هایی را دارد. فیلم سینمایی اسرافیل در جشنواره فیلم های ایرانی در استرالیا حضور داشت که موفق به دریافت جایزه نتپک نیز گردید. قرار است این فیلم در ماه های آینده نیز در فستیوال های مختلفی در اروپا و آمریکا حضور داشته باشد. با آینده پناهنده فیلمساز خوش آتیه سینمای ایران به گفتگو می نشینیم تا از کم و کیف ساخت فیلم سینمائی اسرافیل جویا شویم.
با وجود روایت هر دو اثر سینمایی شما در شمال کشور، به نظر می رسد اسرافیل در مقایسه با فیلم سینمایی ناهید از فضاسازی متنوعی برخوردار است. آیا نوع قصه ها شما را مجاب به ثبت تصاویر بکر از خطه شمال می کند و یا صرفا علاقه شخصی است!؟
فیلمنامه و نوع قصه ای که «ناهید» و «اسرافیل» داشتند ایجاب می کرد که فیلم در شمال ایران بگذرد. درباره «ناهید» بارها صحبت کردم و شرح ماوقع داده ام، اما در مورد «اسرافیل» قصه به گونه ای بود که نیاز به شهری بسیار کوچک داشتیم که در تقابل با تهران بتواند بستری مناسب برای درام ما نیز باشد و از سوی دیگر کاراکتر سینمایی هم داشته باشد. سوادکوه یکی از بهترین مناطقی بود که برای این کار می شناختم؛ بارها به آنجا سفر کرده بودم و حال هوای مردم و شهرهایش را می شناختم. پس از آن که درباره منطقه تصمیم گرفتم، در شخصیت پردازی برخی کاراکترها هم از خصوصیات آن جا استفاده کردم. مازندرانی ها (به خصوص جویبار و تا نسبتی سوادکوه) علاقه زیادی به کشتی دارند و آن منطقه به نوعی خاستگاه بسیاری از کشتی گیرهای ایران بوده است، ما هم ازاین ویژگی استفاده کردیم و آن را وارد دنیای درام کردیم.
فیلمنامه اسرافیل را به همراه همسرتان ارسلان امیری به نگارش در آوردید. طرح اصلی قصه از سوی چه کسی مطرح شد و در چه زمینه هایی با آقای امیری اشتراک نظر دارید که مجاب به همکاری دونفره شدید؟
ایده اصلی از طرف من بود. زنی را می شناختم که از نوجوانی عاشق مردی بود و آن مرد با وقوع انقلاب از ایران مهاجرت کرده و رفته بود. زن با مرد دیگری ازدواج کرده بود و بچه داشت اما زندگی اش با همسرش دوامی نداشت و زن از همسرش جدا شد. بعد از بیست سال، مردی که زن هنوز عاشقانه دوستش داشت به ایران بازگشت و زن قبل از این که شهامت پیدا کند تا احساساتش را به مرد بازگو کند، متوجه شد که او با زنی بسیار جوان نامزد کرده است. من در آن روزها، خشم و ناراحتی زن را از نزدیک می دیدم و جزء تنها کسانی بودم که می دانستم در درون زن چه می گذرد. زن آشفته و بیقرار اما خاموش بود. غرور و شرایط خانوادگی جرأت ابراز احساسات به او نمی داد و در عین حال شاهد عقدکنان و مهمانی هایی بود که به افتخار آن مرد و همسرش داده می شد. روزهای تلخی بود. مرد با همسرش از ایران رفت و این زن، تنها عشقش را برای همیشه از دست داد. جالب این که هنوز هم تا نام آن مرد می آید و حرفی درباره اش زده می شود، در سکوت و با کنجکاوی گوش می کند و هنوز به نیکی از او یاد می کند. این ایده اصلی من بود و «ارسلان امیری» هم زن را می شناخت و فکر کرد می تواند نقطه شروع خوبی برای خلق یک فیلم خوب باشد اما پیشنهادش این بود که آن دختر جوانی که وارد قصه خواهد شد، نباید فقط به صورت رقیب های کلیشه ای این گونه مثلث های عشقی باقی بماند و دلش می خواست کالبدشکافی شود که چرا باید زنی جوان با مردی در آستانه ی میانسالی ازدواج کند؟ چه علت هایی ممکن است زن جوانی را مجاب به چنین کار کند که هم سرِ زندگی خودش قمار کند و هم زندگی زن دیگری را برای همیشه نابود کند.
مخاطب درباره بهروز نیز تصویر دقیقی از میزان علاقه به ماهی را نمی بیند! صرفا نقش ماهی روی دست و نگاه های معنادار او نمی‌تواند بازگوی عشقی نافرجام باشد. آیا او به دلیل فوت پسر ماهی به او ترحم می کند و یا هم چنان به او علاقه مند است؟ و در حالت سوم نگران بی آبرویی دوباره و درگیری با خانواده ماهی است؟
نمی توان با این قاطعیتی که شما می گویید از کلمه «مخاطب» استفاده کنیم. این البته برداشت شما از نوع ارتباط این دو نفر است و مخاطب های دیگر احتمالاً نظرات دیگری دارند. گاهی اوقات ارتباط بین دو نفر ممکن است همراه با پیچیدگی هایی باشد. حتماً شما هم در زندگی تان چنین تجربه ای را داشته اید. چیزی شبیه دوست داشتن یا شبیه عشق به یک شخص خاص اما نه به تمامی؛ نمی دانید چگونه برای خودتان معنایش کنید. نمی دانید چرا این شخص خاص از ذهنتان پاک نمی شود. چرا هر کلام او برایتان مهم است، یا حتی نوع راه رفتن وشکل دست هایش! حالا ارتباط بهروز و ماهی به مراتب پیچیده تر است چون گذشته عاشقانه ای داشتند که سرانجام تلخی داشته و حالا در آستان میانسالی دوباره با هم ملاقات می کنند. یکی در حال ازدواج دوباره است و دیگری زنی که زندگی اش از هم پاشیده است و نمی توان این را مثل فرمول ریاضی تفسیر و ساده کرد. کار هنر نمایش پیچیدگی هاست.
آیا به این فکر کردید تا تصویر دقیق تری از گذشته بهروز و ماهی عنوان می شد تا زخمی که هر دو از عشق دیده اند تاثیر ملموس تری داشته باشد؟ گویی این عشق گره ای را برای تماشاگر ا باز نمی کند !
به نظر ما همین اشاراتی که به گذشته این دو نفر در فیلم است، کافی بود. اطلاعات بیش ازاین، فیلم را تبدیل به یک فیلم هندی می کرد! باید اجازه می دادیم بخشی از این روایت را مخاطب در ذهن خودش بسازد؛ این پازل را در ذهن خودش بچیند و پر کند. با این روش، ذهن مخاطب هم چنان درگیر فیلم می ماند و به ناگفته ها فکر می کند.
به نظر شما اگر در اسرافیل فقط عشق قدیمی ماهی و بهروز با ارائه جزییات بیشتر با حذف شخصیت سارا برای تماشاگر تعریف می شد داستانی جذاب تر نبود؟
شاید ملودرام جذاب تری می شد اما این برای ما کافی نبود. بنا به پیشنهاد ارسلان امیری ما می خواستیم از آن ضلع دیگر مثلث هم به اندازه ی «ماهی» بدانیم. شما در بخش اول فیلم قصه «ماهی» را می بینید و بعد با «سارا» همراه می شوید. دو زن از دو نسل مختلف با دو سبک زندگی متفاوت؛ حالا می خواهیم بدانیم این دو زن در مواجهه با عشق چه می کنند و چگونه سرنوشت شان را رقم می زنند و بعد به «بهروز» می رسیم که بین این دو زن مانده و او هم باید برای آینده اش تصمیم بگیرد. این شیوه روایت برای ما جذاب تر از تعریف یک ملودرام کلاسیک بود.
سارا نماینده چه دخترانی در جامعه امروز است و نحوه آشنایی او با بهروز در فضای مجازی آیا می تواند تلنگری به آشنایی ها از این قبیل و سستی روابط و صرفا نجات از شرایط سخت برای جوانان معنی شود؟
«سارا» نماینده هیچ قشر خاصی از دختران امروز نیست. «سارا» فقط نماینده ی خودش است و قرار نیست نماینده و سمبل جوانان ما باشد. من کمی با این تقسیم بندی ها و کلی نگری ها مشکل دارم. این که می گویند جوان های دهه هفتادی و هشتادی این گونه هستند و دهه شصتی ها و پنجاهی ها خیلی معقول تر بوده اند، به نظرم حرف درستی نیست. در آغاز جوانی به ما هم این انگ ها را می زدند و هر نسلی نسل تازه را محکوم به بی قیدی و بی اخلاقی و سستی می کند. این طبیعت آدمی است و به نظرم اساسی ندارد. من با این نوع نگاه هم مخالفم که هر نوع آشنایی ای در فضای مجازی حتماً بد و محکوم به شکست است. زمان پدر و مادرهای ما هم که اینترنت نبود، ازدواج های غلط و طلاق بود و حالا هم وجود دارد و در آینده هم خواهد بود. نمی توان با پدیده های مدرن، اخلاقی برخورد کرد. اگر امروز جامعه ما در بحران است، ربطی به پدیده های مدرن ندارد، اشکال کار در جای دیگری است. «سارا» دختری مستقل، خانواده دوست، احساساتی و در عین حال باهوش است. می داند که باید برای زندگی اش کاری بکند و در عین حال «بهروز» را هم دوست دارد.
مریلا زارعی بسیار حرفه ای و درخشان در نقش روان پریش ظاهر شده است. چرا شناسنامه کامل و با جزییات بیشتری از شخصیت او و حتی دلیل ابتلا به این اختلال را نمی بینیم؟
کار ما دادن اطلاعات نیست. اختلالات دوقطبی بیشتر دلایل موروثی دارند و چیز عجیب و غریبی نیست که وقت فیلم را به آن اختصاص می دادیم. بحث بر سر «سارا» بود نه «تاجی». این «سارا» ست که باید ببینیم چطور زندگی اش را وقف بیماری لاعلاج مادر کرده و حالا خسته و درمانده است و باید تصمیم بگیرد.
هدیه تهرانی بازیگر گزیده کار سینما با توجه به شرایط سنی در مقایسه با گذشته قابلیت ایفای نقش مادر جوان را نیز دارد. چطور او را متقاعد به بازی در اسرافیل کردید؟! عده ای هم معتقدند نتوانسته به خوبی از عهده ادای لهجه بربیاید!
این فیلم در مازندران اتفاق می افتد و همه بازیگران ته لهجه مازنی دارند. خانم تهرانی هم از طرف مادری تبارِ گرگانی دارد و با لهجه مردمان آن منطقه به خوبی آشنا بود. حالا این که عده ای فکر می کنند ایشان نتوانسته از عهده ی لهجه بربیاد، حتماً به نظر آنها نتوانسته است! خانم تهرانی فیلمنامه را خواند و آن را دوست داشت. سوابق کاری من را هم می دانست و بعد از چند ساعت گفتگو گفت که دلش می خواهد با من همکاری کند. این اولین همکاری هدیه تهرانی با یک کارگردان زن بود
ویژگی فیلم از نظر شما چیست که مخاطب باید به آن توجه کند؟
مخاطب به هرچه برایش جذاب باشد یا او را یاد خودش بیاورد یا برایش تازگی داشته باشد توجه می کند. بایدی در کار نیست و من هم چیزی در ذهن ندارم که به مخاطب بگویم باید به این نکات توجه کنید، چون به نظرم کلاس درس نیست و درباره هنر سینما صحبت می کنیم
علت انتخاب نام اسرافیل برای فیلم چه بود؟
«اسرافیل» نام فرشته مقدسی است که به باور مسلمانان در روز رستاخیز در شیپورش خواهد دمید و مردگان را زنده خواهد کرد. این فیلم داستان زنده شدن هر سه شخصیت اصلی «ماهی»، «سارا» و «بهروز» است. زنده شدن به معنای آگاهی، بیداری و شروعی دوباره. اینجا هر سه شخصیت به یک بازشناسی از خودشان و جهانی که در آن زندگی می کنند می رسند؛ رازها برملا می شود و چشم ها به روی واقعیات هرچند تلخ گشوده می شود.
چطور از مستانه مهاجر تدوینگر باسابقه سینما به عنوان تهیه کننده بهره گرفتید؟!
یکی از دوستانم خانم «مستانه مهاجر» را معرفی کرد و گفت خانم مهاجر علاقمند است تا به عنوان تهیه کننده کاری انجام دهد. از آنجا که خانم مهاجر «ناهید» را دیده بود و به آن فیلم علاقه داشت و فیلمنامه «اسرافیل» را هم دوست داشت، با من همکاری کرد.
مرگ همواره پتانسیل لازم را برای شکل گیری بحران در فیلمنامه را دارد. به خصوص زمانی که با زنی میانسال مواجه ایم که علاوه بر شکست عشقی و از دست دادن فرزندش دیگر نمی تواند باردار شود. آیا به طور کلی در فیلمنامه نبود پسرماهی و یا نشان دادن مرگ او تغییری در درام حاصل می کرد؟
مرگ فرزند برای «ماهی» به معنای از دست رفتن همه زندگی است. «ماهی» نه همسری دارد و نه احتمالاً دوست نزدیکی. تنها حاصل زندگی و جوانی اش پسری بوده که قهرمان کشتی و باعث افتخار خانواده و یک کشور بوده است. حال چنین زنی که دارد یائسه هم می شود و در نتیجه به لحاظ فیزیولوژیک بخشی از زنانگی اش را هم از دست می دهد، با مردی مواجه می شود که عشق جوانی اش بوده است. پس این مرگ فرزند، به لحاظ دراماتیک لازم بود. «ماهی» باید زنی در اوج بی پناهی می بود تا به یاری عشق دست کم برای مدت کوتاهی از آن زندگی سوگوارانه دور شود؛ با مردی که دوست دارد قدم بزند، بخندد، بگردد و…
ریتم فیلم در بخش هایی دچار کندی می شود. آیا در اکران عمومی بخش هایی از فیلم در تدوین دچار حذف شد؟
فقط در نیم ساعت اول، کمی فیلم را کوتاه کردیم.
چرا چنین پایانی را برای فیلم انتخاب کردید؟آیا به پایان باز هم در آثارتان فکر کردید؟
پایان باز سلیقه من نیست. در «ناهید» و «اسرافیل» هم قصه ها به لحاظ دراماتیک تمام می شوند اما ممکن است زندگی آدم های قصه بعد از تمام شدن فیلم باز هم دستخوش تغییر شود. ممکن است «ناهید» در تلاش هایش برای گرفتن حق حضانت موفق نشود. ممکن است زندگی «بهروز» و «سارا» پایان خوشی نداشته باشد که ما نمی دانیم.
فیلم در جشنواره فیلم های ایرانی در استرالیا حضور داشت و موفق به دریافت جایزه نتپک گردید. بازخورد ها از نمایش فیلم چگونه بود و آیا قرار است در جشنواره های دیگر به نمایش درآید؟
برایم جالب است که «اسرافیل» در بیشتر فستیوال های ایرانی خارج از کشور جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را گرفته است. ایرانی های خارج از کشور فیلم را خیلی دوست دارند و تحت تأثیر فیلم هستند. از سوی دیگر بازخوردهای بسیار خوبی هم از غیر ایرانی هایی که فیلم را دیده اند داشته ام. «اسرافیل» در ماه های آینده در فستیوال های مختلفی در اروپا و آمریکا حضور خواهد داشت.
چرا در اکران فیلم سینمایی اسرافیل فاصله افتاد؟
این را باید از پخش کننده بپرسید. من درباره زمان اکران فیلم هایم تصمیم نمی گیرم. «ناهید» «اسرافیل» در بدترین زمان ممکن اکران شدند و چرایی آن را باید از دوستان پرسید.
برای تبلیغات فیلم چه برنامه هایی دارید؟
تیزرهای فضای مجازی، تبلیغات شهری، تیزرهای تلویزیونی، اکران های مردمی و تشویق مردم به دیدن یک فیلم مستقل و حمایت از سینمای مستقل ایران. دلمان می خواهد مردم این درام عاشقانه را تماشا کنند که به نظرم حس و حال نسبتاً متفاوتی از بیشتر فیلم های سینمای ایران دارد.
درباره دشواری و سختی های ساخت فیلم برای فیلمسازان سینمای مستقل بگویید؟! اصولا تعریف شما از سینمای مستقل چیست؟
سینمای مستقل از چند بعد قابل بررسی است. از لحاظ محتوایی و آنچه فیلمساز قصد بیان آن را دارد و از لحاظ شیوه ساخت. فیلمساز مستقل اندیشه های خودش را دارد؛ جهان خودش را می سازد؛ تابع و دنباله رو نیست و برای خودش راهی جداگانه می سازد و جلو می رود. سینمای مستقل وامدار جایی نیست؛ بلندگوی اندیشه ای جز خود فیلمساز نیست و دستش هم در جیب خودش است. نمونه بسیار خوب چنین فیلمسازی در ایران «عباس کیارستمی» بود. مهم ترین دشواری فیلمسازان مستقل نه فقط در ایران که در جهان، بحث بودجه و سرمایه است. خیلی از دوستان من برای اینکه مستقل بمانند و تن به بازی های کذایی ندهند سال هاست که فیلم نساخته اند؛ برخی دیگر با بودجه های بسیار کم و با کمک دوستانشان فیلم می سازند، فیلم هایی کم خرج که راهی هم به اکران گسترده پیدا نمی کنند و آن قدر که باید و مستحق هستند دیده نمی شوند. ما امروز فیلمسازان جوان بسیار خوبی داریم که فیلم هایی ناب می سازند اما نه تبلیغی برایشان می شود و نه کسی آن گونه که باید آن ها را می شناسد، آن ها با فروش خانه و حتی پول نزول فیلم می سازند چون عاشق سینما هستند، شوخی هم با کسی ندارند و به خودشان و عقایدشان احترام می گذارند و کوتاه هم نمی آیند. یکی از خوب های سینمای مستقل «وحید وکیلی فر» است که همیشه به استقامت و روحیه قوی اش غبطه خورده ام. فیلمسازان مستقل جوان ما، عاشقان واقعی سینما هستند.
آخرین ساخته شما در تلویزیون به سال ۹۱ و تله فیلم “از جنوب شرقی” برمی گردد.چرا دیگر برای تلویزیون فیلم نمی سازید؟
فضای محدود تلویزیون فضایی نیست که دلم بخواهد دوباره به آن برگردم
تاریخ گفتگو: بهمن ۹۶