نگاه کاسب کارانه به تئاتر آسیب می رساند
تماشاخانه دیوار چهارم این شب ها میزبان اجرای نمایش زیر صفر به نویسندگی و کارگردانی علیرضا سید و گروهی جوان و پویا است. متن قوی نمایشنامه که نشان از مفاهیم عمیق انسانی و کارگردانی قابل قبول داردمی تواند نوید دهنده ورود نمایشنامه نویسی خلاق و جوان را به حوزه تئاتر کشور دهد. دقایقی با عوامل این نمایش به گفتگو می نشینیم که در ادامه می خوانید.
علیرضا سید نویسنده و کارگردان
در اولین تجربه رسمی نمایشنامه نویسی و کارگردانی چه شد به فکر نگارش چنین نمایشنامه ای افتادید و در پی بیان چه مسائلی بودید؟
البته این اولین تجربه من در نویسندگی نیست. من از سال ۱۳۸۶ به صورت تخصصی برای تئاتر می نویسم و در مورد کارگردانی هم اولین اثری است که شما از من بر روی صحنه می بینید. یعنی دو بار چرک نوشت داشته ام که در این راه سخت بدرقه راهم بوده است. به شخصه “زیر صفر” را بهترین اثر نوشتاری ام در طی این ده سال می دانستم. اثری که حرف روز جامعه و مردم را می زند و دغدغه هایی را مطرح می کند که همه ما از صبح تا شب درگیرشان هستیم.
به این فکر کردید که کارگردانی نمایش را به فرد دیگری بسپارید تا بتواند برداشت ها و نکته های دیگری را از نمایشنامه شما تحلیل کرده و به اجرا درآورد؟
از میان تمامی نمایشنامه هایم ” زیر صفر” تنها اثری بود که می خواستم به شخصه کارگردانی اش را بر عهده بگیرم. دلم میخواست همه چیز عینا و بدون هیچ کم و کاست یا تغییر در لحن، فضا یا طراحی درست همانگونه که در متن اصلی ساخته شده به روی صحنه برود.
آیا لزوما کارگردانی و نمایشنامه نویسی به شکل همزمان در اجرای بهتر کار تاثیر دارد؟
بستگی دارد. مهم این است که کارگردان اثر تحلیل صحیحی از متن داشته باشد و بتواند این تحلیل صحیح را به تیم اجرایی اثر یعنی بازیگران، طراحان صحنه و لباس و… منتقل کند و حتی آنان را نیز وادارد تا در خط صحیح و منطبق با متن تحلیل ها و خوانش های خودشان را ارائه کنند.
زیر صفر با وجود بیان گروتسک ولی تلخی عمیقی در لایه های زیرین خود دارد که به مفاهیمی چون سقوط انسان اشاره میکند! لزوما باید به این شیوه اجرا می شد تا از تلخی آن بکاهد!! توضیح دهید؟
اتفاقا من احساس می کنم این شیوه تلخی کار را بیشتر کرده است. همه چیز تعمدا به سمتی پیش رفته که مخاطب در عین نزدیک احساس کردن خود به آدم ها و موقعیت ها، خود را دور و در زاویه عمل احساس کند. یعنی همان گونه که شما تصویری کاریکاتورگونه از موقعیت های حال حاضر زندگی و جامعه خودتان می بینید خود را در زاویه انجام فعل برای بهبود اوضاع احساس می کنید. یعنی چه در حین تماشای زیر صفر و چه پس از آن، دخالت در امور و تغییر وضعیت مشاهده شده به وضعیتی صحیح تر را آسان حس می کنید و تمایل دارید که به عنوان یک موجود اجتماعی حرکتی صحیح در این چرخه غلط به وجود بیاورید.
تا چه حد تلاش کردید که اغراق آمیز بودن و غلو در گروتسک از اندازه خود تجاوز نکند و بتوان آن را کنترل شده نمایش داد!؟
یک مرز وجود دارد. یک خط بسیار ظریف و نازک که سر خوردن شما به هر طرف باعث نابودی اثر می شود. طی شش ماه تمرین این نمایش روی این موضوع کاملا متمرکز بودیم که ظرافت رعایت این حد و مرز در بازی ها رعایت شود که احساس می کنم این اتفاق تا حد بسیار زیادی برای بازیگران زیر صفر افتاده است.
درباره استفاده و نقش عوامل مختلف هم چون دکور، طراحی نور، موسیقی این نمایش که به طور کلی نشان دهنده خلاقیت کارگردان تئاتر بر صحنه نمایش است توضیح دهید؟
تاکید ما بر سادگی در عین غنا بوده است.،چون معتقدم این عوامل همگی در ساخت یک اثر نقش مکمل ایفا می کنند. در خصوص طراحی صحنه تمامی تلاشمان این بود که بر مبنای محتوای اثر حرکت کنیم و حتی گاهی در جهت مخالفش. یعنی فرض کنید اپیزود سوم که زن و مرد در شلوغی بازار و شکوه ظاهری مصرف گرایی غرق می شوند، صحنه ما خالی است. پر کردن صحنه تئاتر در این اپیزود کار راحتی بود اما هدف ما نمایش تهی بودن و پوچ بودن وضعیت شخصیت های اثر بود. در خصوص نور، دو اپیزود اول را تعمدا در فضایی تیره تر و دو اپیزود پایانی را در فضایی روشن تر مجسم کردیم، باز نگاهمان تماتیک بود. دو اپیزود اول در جهان پیش از پیروزی سرمایه داری روایت می شدند و دو اپیزود پایانی در جهان به ظاهر شیک و نورانی سرمایه داری به وقوع می پیوستند. بنابراین انتخاب ما برای این نوع طراحی نور منطقی به نظر می رسید. در خصوص موسیقی واقعا باید به شایان وزیری تبریک گفت. شک نکنید که این هنرمند یکی از پدیده های سالهای آتی موسیقی و تئاتر این کشور است. کاملا منطبق با فضا، در خط نمایش و در جهت اعتراض به آنچه شما بر روی صحنه می بینید کارش را پیش برد. گویی آنچه شما از او بر صحنه می شنوید صدای فریاد در گلو مانده خودتان بر اثر مشاهده موقعیت هاست.
در شرایطی که بسیاری از کارگردانان جوان تئاتر همواره دغدغه و معضل گرفتن سالن های نمایش را دارند و این مستلزم پرداخت هزینه های هنگفت در این زمینه برای دیده شدن است، چرا تماشاخانه دیوار چهارم برای اجرا انتخاب شد؟
جا دارد از حمایت تماشاخانه دیوار چهارم از “زیر صفر” بعنوان یک اثر مستقل تشکر کنم. واقعیت این است که دوستان ما در این تماشاخانه به بسیاری از پیشنهادهای مالی نه گفتند تا ما برای اجرای اثرمان فضا پیدا کنیم. خدا را شکر که هنوز هم در عالم هنر افرادی پیدا می شوند که به دور از کاسبکاری در جستجوی تولید اثر اندیشمندانه و متعهدانه هستند. “زیر صفر” حاصل اتحاد یک جمع بود. مدیران تماشاخانه دیوار چهارم، بازیگران متعهد اثر و عوامل فنی کار از جمله گریم درجه یک نمایش خانم ماریا دیزجی که همگی با تمامی وجودشان برای به روی صحنه رفتن این اثر و بیان حرفهایی که درد و دغدغه همگی مان بود، جنگیدند.
رسول حسن پور بازیگر
رسول حسن پور فارغ‌التحصیل رشته نمایش_بازیگری از دانشگاه اراک ، کار تئاتر را از دوران دبستان شروع کرد وچندین سال بهترین بازیگر در مناطق آموزش و پرورش تهران شد. وی از سال ۷۳ ۱۳با تاسیس فرهنگسرای خاوران در کلاس‌های بازیگری استاد سیامک صفری و سپس استاد محسن قصابیان و در سال ۷۷ ۱۳در کلاس‌های استاد جهانبخش سلطانی شرکت کرد. او به شکل رسمی در ۲۸ کار کودک و ۸ کار بزرگسال به نقش آفرینی پرداخته است.
از آشنایی با علیرضا سید و تصمیم بر بازی در نمایش زیر صفر بگویید!؟ اعتماد کردن به جوانان تازه کار در عرصه تئاتر می تواند نوعی ریسک برای بازیگران باشد. چگونه توانست اعتماد شما را جلب کند!؟
بنده با علیرضا سید در مدرسه‌ای که کار می‌کردیم آشنا شدم و یک روز به من گفت که چه صدای خوبی داری و بنده گفتم من کار تئاتر می‌کنم و او هم گفت من هم دانشجوی ارشد ادبیات نمایشی هستم. رابطه‌ی ما از این‌جا شروع شد.
ویژگی‌هایی نمایش از نظر شما چیست؟
این سومین همکاری من با علیرضا سید است. وقتی با اندیشه‌های کسی آشنا باشید و با آن‌ها ارتباط بگیرید و متوجه همخوانی آن با اندیشه‌های خود شوید پس دیگر شک نکرده و آن را انتخاب می‌کنید. من و علی‌رضا استارت این کار را باهم زدیم و یکی از مشوقین برای انجام اولین کار کارگردانی‌اش من بودم. علی‌رضا نقش فرمانده را برای من نوشته بود ولی همسر را در اپیزود پیشرفت خیر، ولی پس از تعویض چند بازیگر مجبور شد روی من تست بزند و برای این نقش هم انتخاب شدم. معتقدم وقتی اندیشه‌ها و باورهای فردی برایت گران‌بها است پس به او اعتقاد و اعتماد پیدا می‌کنید و به مسائل دیگر فکر نمی کنید
شما در دو اپیزود به نقش آفرینی پرداختید، اولی در نقش افسری آلمانی و دیگری در نقش همسر زنی که با پس انداز دو ساله برای خرید وسایل ضروری به فروشگاه مراجعه می کنند. دو‌نقش کاملا متفاوت اما با اجرای گروتسک که به نظر می رسد ارائه این نوع بازی ها سخت تر باشد،کمی دراین باره توضیح دهید!؟
همیشه با برخی اهالی تئاتر که صحبت می‌کنیم بازی‌های فانتزی و بیرونی را راحت می‌دانند و گاهی بعضی‌ها می‌گویند چهارتا ادا و اصول درآوردن که کاری ندارد. ولی نظر من برعکس است:
الف. نیاز به صدای مناسب جهت برقراری لحن‌های متفاوت با توجه به شرایط نقش.
ب. لحظه‌های اقتدار و شکست در بدن.
ج. ایجاد فضایی جهت تکرار و تضاد جهت دلنشین بودن بازی برای تماشاگر در این سبک و ایجاد طنز موقعیت توسط بازیگر.
د. تمپو و ریتم فردی بازیگر در این سبک دائم در حال تعویض و تغییر است.
ه. باید مراقب ایست‌ها و حرکت‌ها چه از طریق میمیک و چه بدن و… بود.
پس باید کار و تلاش زیاد کرد و مدتی را با نقش زندگی کرد.
اما درباره نقش‌ها؛ اعتمادی بود از سوی کارگردان تا توانایی بنده در بازیگری و ایفای این دو نقش بهتر نمود پیدا کند. چون در نمایش‌های قبلی (جز کودک‌ها) کمتر نقش کمدی از من دیده شده و بیشتر در نقش‌های جدی ظاهر شدم، در صورتی‌ که در پایان‌نامه‌ام شخصیتی کمیک را بازی کردم.
ترغیب تماشاگر از ابتدا تا پایان نمایش که بتواند با شخصیت ها همراه شود نکته مهمی است که پیوسته باید مدنظر بازیگران و کارگردان باشد،چه بسا نمایش هایی که پس از گذشت بیست دقیقه جذابیتی برای مخاطب باقی نمی گذارد. به عنوان بازیگر چقدر تلاش کردید تا این جذابیت و پیگیری نمایش از روی علاقه برای مخاطب اتفاق بیفتد؟
به‌نظرم استفاده از طنز موقعیت با توجه به نوشته‌های متن، ریتم مناسب، تغییرات و تحولات درونی و بیرونی بازیگر در این سبک کمدی، ایجاد قاب‌های جذاب، تنوع حرکت‌های روی صحنه، ارتباط درست و جذاب با پارتنر، تضاد و تکرار در ایجاد موقعیت‌های فانتزی و … باعث شد که فکر کنم تماشاگران عزیزمان با خاطره خوبی سالن را ترک کنند.
وضعیت سالن تماشاخانه دیوار چهارم برای اجرای این شب ها چگونه است؟
سالن دیوار چهارم امکانات بسیار خوبی از قبیل کارگاه دکور، گریم، لباس و نور، صدا، جایگاه تماشاگران…رفت و آمد افراد فرهیخته، مدیریت مقتدر اما دوستانه‌محور. من از اجرا در این سالن و نوع برخورد انسانی مدیران و کارکنانش راضی هستم و از آن‌ها کمال سپاس را دارم.
مینو ملکی بازیگر
مینو ملکی که پیش از تحصیل نیز تجربه نقش آفرینی داشته است ، پس از دوره دانشگاه به طور حرفه ای مشغول به کار بازیگری وگاهی کارگردانی شد. وی تجربه همکاری در نمایش های مختلفی ازجمله چندین کار با آقای رضا شاه بداغی، نمایش آبجی کار آقای مهدی شاهپیری، فرکانس کار آقای مرتضی میر منتظمی، الکترا کار آقای صادق صفایی و…… فیلم سینمایی و چندین سریال تلویزیونی را داشته است.
از آشنایی با علیرضا سید و تصمیم بر بازی در نمایش زیر صفر بگویید؟
آقای علیرضا سید سر یکی از تمرین های من آمد وکار من را از نزدیک دیده بود و با من تماس گرفتند. من متن را خاوندم واحساس کردم متن بی ادعا اما عمیقی است و در گفتگویی که با اقای سید داشتم متوجه شدم ایشان ایده های خوبی برای کارگردانی دارد، بنابراین موافقت کردم وبا هم همکاری را شروع کردیم وخداراشکر تجربه بسیار خوبی را پشت سر گذاشتیم.
شما ایفاگر زنی هستید که مبالغی را خرج اجناسی می کنند و حتی جنس هایی را می خرند که مورد استفاده نیست و در ذهنیات خود آن را باعث پیشرفت خود می دانند در حالی که زندگی آن ها کاملا شکل ماشینی گرفته و حتی مجال لذت بردن از زندگی و فرصت رفع نیازهای خود را نخواهند داشت. این وضعیت چقدر با شرایط کنونی جامعه ما مطابقت دارد؟ توضیح دهید؟
در مورد نقشی که من بازی می کنم شاید مهمترین موضوع همون گرایش شدید به مصرف گرایی وخرید کردن دیوانه وار بدون تعقل باشد که البته این موضوع متاسفانه گریبانگیر قشر زیادی از افراد است و در همه جای دنیا وهمه ما به کرات این مشکل را در اطرافیان یا حتی خودمان دیدیم و بسیار تامل برانگیز وناراحت کننده است، اما موضوع از جایی تبدیل به یک تراژدی واقعی می شود که آدم ها حاصل همه زندگیشان ومتعاقب آن تمام عمرشان را می دهند تا بتوانند اشیایی را بخرند که دیگر حتی فرصت نگاه کردن با آن ها را ندارند. آدم هایی که بشدت تحت تاثیر تبلیغات رسانه ها وبازارهای سرمایه داری هستند و انگار همه ما تبدیل شدیم به غولهای مصرف وخرید ودر این غوغای دویدن برای خریدن. ما انسان هایی بدون فکر، بدون زیبایی بدون شاید اصالت وخالی شدیم از خود. اینجاست که با خرید اشیا رنگارنگ به دنبال رنگ دادن به زندگیمان هستیم و به دنبال زیبایی شکوه اصالت ومفاهیم عمیقی از این دست علیرضا سید با ظرافت و رندی همه این ها را با زبانی طنز گونه در زیر صفر به تصویر کشیده است.
زیر صفر با وجود تلخی نهان از مفاهیم ارائه دهنده در باب سقوط انسان، ولی ازلحن کمدی و گروتسک بهره می برد،بازی به این شیوه برایتان چگونه بود؟ چقدر تلاش کردید دچار اغراق و غلو در بازی نشوید؟
نظر آقای سید روی بازهای این کار حرکت به سمت نوعی از کمدی بود که بتواند تصویری کاریکاتورگونه از کارکترها ارائه دهد، در واقع با این ترفند می توانست از تلخی وگزندگی مفاهیم ارائه شده در متن کم کند وکار را با لطافت بیشتری به مخاطب ارائه دهد که به نظر من هم تصمیم کاملا درستی بود، اما در ارائه ما به عنوان بازیگر باید کاملا مراقبت میک ردیم تا دچار غلو بیش از حد نباشیم. در غیر این صورت قطعا نمی توانستیم تماشاچی را با خود همراه کنیم چون مرز بسیار ظریفی بین بازی به اندازه ویا افتادن در تله اغراق صرفا به خاطر خندیدن تماشاچی بود. من شخصا با تائید اقای سید تصمیم گرفتم دیالوگ ها رو کمی روانتر وروزمره تر بیان کنم و از کلماتی که کمتر در محاوره روزمره می شنویم استفاده نکنم ، همینطور از بعضی حرکات غلو آمیز پرهیز نمایم.
وضعیت سالن تماشاخانه دیوار چهارم برای اجرای این شب ها چگونه است؟
سالن دیوار چهارم به لحاظ فنی سالن بسیار مجهز وخوبی است، دسترسی به مکان آن هم برای تماشاچی راحت است، فقط شاید گذاشتن چندین کار مختلف پشت هم در یک شب برای هر گروهی دردسر ساز می شود، مشکلاتی مثل کمبود زمان در گریم وتعویض لباس جابجایی دکور نور وغیره.
شایان وزیری آهنگساز
شایان وزیری دانشجوی رشته فناوری صدا تا به امروز در زمینه موسیقی فعالیت هایی داشته است که نمایش زیر صفر جدی ترین کار وی به حساب می آید.
موسیقی نمایش زیر صفر بسیار به لحاظ فضاسازی بسیار هماهنگ و تاثیر گذار با نمایش بود. درباره نوع موسیقی به کار رفته در این نمایش توضیح دهید؟
من برای این کار تصمیم گرفتم که اول مخاطب کار باشم و حس کار را درک کنم و آن حس موسیقی را کار‌ کنم ، چون هر شب به شکل زنده اجرا میکنم و به نوعی مخاطب جدی کار هم هستم تا حس و در نتیجه موسیقی با کار همراهی و هم جهت باشد. به نظرم به این موسیقی تاثیر گذاری شده است
از چه سازهایی برای اجرای کار بهره بردید و به چه فاکتورهایی در نمایشنامه توجه داشتید تا موسیقی متناسب با آن را کار کنید؟
فقط گیتار الکتریک ، ولی مدل ساز زدن من طوری است که فقط صدای گیتار نمی آید و در طول کار از افکت های زیادی برای فضا سازی استفاده می‌کنم.
تا چه حد با کارگردان در این زمینه تعامل داشتید؟
علیرضا سید فردی است که هزار ‌بار دیگر هم می‌توانم با او کار کنم، شاید در مجموع یک ساعت درباره موسیقی صحبت داشتیم و خیلی سریع به نتیجه رسیدیم.
انتخاب نوع موسیقی و آهنگسازی در تئاتر و اجرای زنده برای آهنگسازان چه تفاوت هایی با سینما و مدیوم های دیگر دارد؟
برای من که همیشه تا جایی که امکان داشته هنرم‌ بداهه بوده است ، اجرای زنده موسیقی واقعا لذت بخش است و این اجرا وقتی در چهارچوب تئاتر قرار می‌گیرد تبدیل به یک ایده‌آل برای من می‌شود. برای فیلم و کار استودیویی دقت و وسواس بیشتری خرج می‌شود و دنیای دیگری دارد.
از وضعیت اجرای سالن تماشاخانه دیوار چهارم برای کار راضی هستید؟
من برای تماشاخانه دیوار چهارم خیلی احترام قائلم و می‌دانم که جواب دل سوزی ها و زحماتشان را خواهند گرفت. از صمیم قلب از آن ها ممنونم.
تاریخ گفتگو: اردیبهشت ۹۷