آیین ها لباسی بر تن فرهنگ
داریوش یاری پس از ساخت نخستین فیلم سینمایی خود در سال ۱۳۸۱ با نام «دخیل» ، مدتی مشغول ساخت فیلم های تلویزیونی و سریال در تلویزیون بود و پس از ۱۳ سال دوباره با ساخت مستند داستانی کربلا جغرافیای یک تاریخ به سینما بازگشت. کربلا جغرافیای یک تاریخ روایتی متفاوت از قیام امام حسین(ع) و تاثیر آن بر فرهنگ و سبک زندگی شیعیان از گذشته تا امروز دارد. در بخش نخست مروری مستند گونه بر حرکت حماسی امام حسین (ع) از ابتدا تا پس از شهادت در روز عاشورا دارد و دربخش بعدی به چگونگی عزاداری در فرهنگ های مختلف در جهان در ماه محرم می پردازد. این مستند داستانی توانست تندیس بهترین تحقیق و پژوهش را از جشنواره چهلچراغ دریافت کند و نامزد دریافت تندیس بهترین فیلم و بهترین دستاوردهای هنری از این جشنواره شود و جایزه بزرگ جشنواره کربلا را از آن خود نماید. راوی این مستند شهاب حسینی است و موسیقی متن را مجید انتظامی بر عهده دارد. کربلا جغرافیای یک تاریخ با آغاز ماه محرم به اکران عمومی درآمده است که فرصت را مغتنم شمرده واز داریوش یاری درباره چگونگی ساخت این مستند جویا می شویم.
با نگاهی به آثار شما می توان گفت فیلمساز گزیده کاری هستید!!! چرا در این سال ها در عرصه فیلم سازی کمتر حضور داشتید؟
فرصت ساخت فیلمی با موضوعاتی که دوست داشتم برایم پیش نمی آمد و در عین حال مشغول کار در تلویزیون و ساخت آثاری هم چون سریال های مدرسه ما، خانه ای روی تپه ، تله فیلم های حبیب ، حرف مردم، مسافر باران و حس تماس و مجموعه مستندهای آیین های مختلف ایرانی بودم که تجربه ای خوب و ماندگار برایم به حساب آمد و در واقع این مسائل باعث دوری من از سینما بود و نه دوری از مخاطب و کم کاری. تلویزیون فرصت خوبی برای آشنایی با سلیقه و خواست مخاطب از شکل تا محتوای یک اثر است و البته باید مراقب بود تا در شکل های کلیشه ای و تحمیلی باقی نماند.
در همه کارهایتان نگاه به مفاهیم انسانی و دینی، توجه به اهل بیت و قرآن وجود دارد. این دغدغه از کجا می آید که در فیلم سازی شما نفوذ کرده است؟
روزی در سریال خانه ای روی تپه قرار بود خانم گودرزی از دختر و پسرش بخواهد تا لباس سیاه عزای پدرشان را از تن در بیاورند. من حین صحبت با خانم گودرزی درباره این صحنه دستی به لباس کشیدم و گفتم لباس مشکی و گریه برای امام حسین خوب است. خانم گودرزی در اجرا با شیوه و لحنی که دوست داشت آن را اجرا کرد ، در حالی که این قرار بین من و ایشان و حتی در متن نبود ،اما لحظاتی هستند که از درون شما می جوشند. شخصیت حسین بن علی برای من نشانه ای است که بدون آن در انتهای کوچه ای از جاده زندگی به بن بست می خورم. حسین بن علی برای من آدرس خدا بروی زمین است
آیا می توان فیلم شما را فیلمی دینی دانست و لزوما فیلم تاریخی همان فیلم دینی تلقی می شود؟
من نمی دانم که فیلم من را به عنوان فیلم دینی می پذیرید یا نه. و اگر می پذیرید ابعاد مختلف آن را برای صاحبان اثر و مخاطبش نقد و یا تحلیل خواهید کرد یانه ؟ می پذیرید فیلم دینی است و چون دینی است از آن حرفی نمی زنید نقد و تحلیلش نمی کنید و این نوع فیلم در سلیقه شما نیست و همچنان فیلم ها با ژانرهای دیگر را ترجیح می دهید. اما از نظر من فیلم های تاریخی را نمی توان فیلم های دینی برشمرد و مطمئن هستم که فیلم کربلا جغرافیای یک تاریخ فیلم تاریخی نیست.
ایده داستان کربلا جغرافیای یک تاریخ چگونه شکل گرفت که تصمیم به ساخت آن گرفتید؟
سوالات زیادی درباره واقعه عاشورا در ذهن داشته و دارم ( چرا امام همیشه افرادش را در شرایط تصمیم گیری و اختیار و آزادی قرار می داد؟ چرا امام هجرتی شبیه جدش از مکه آغاز می کند؟ آیا یاری دهنده است که مرا یاری کند یعنی چه؟ معنای این طلب یاری چیست؟ اولین زائرش کیست؟ اولین نشانه قبر امام و شهدا چیست؟ و تصمیم حر در بزنگاه مهم و این که رستگاری او در ایران نماد و نشانه ای برای جوانمردی شد. جنگ های بزرگ و بسیاری در ایران و اسلام اتفاق افتاده است که ماه ها و سالها به طول کشیده و زنان و کودکان بی شماری در آن کشته شده اند ولی ما حتی آنها را به یاد هم نمی آوریم. چرا این جنگ که از یک طلوع تا غروب بیشتر ادامه نداشته است این چنین هرسال یادآوری و داغش را تازه می کنیم و چرا امام محمد باقر و پدرشان اصرار داشتند تا شیعیان برای امام حسین گریه کنندو به زیارتش بروند؟ کل یوم عاشورا کل ارض کربلا یعنی چه؟و ….. در روند پاسخ به این سوالات فیلم کربلا جغرافیای یک تاریخ ساخته شد. تصمیم به ساختن فیلم کربلا جغرافیای یک تاریخ را من و آقای مفید و دیگر همراهانمان گرفتیم ،اما این به معنای این نبود که ما می توانیم این فیلم را بسازیم. ما برای ساخته شدن این فیلم انتخاب شدیم و از این بابت خدا را شاکرم و امیدوارم در برابر امام حسین و دوستدارانش شرمنده نشده باشیم.
در فیلم شاهد دو روایت هستیم. یکی روایت تاریخی از روز عاشورا و روایت دوم که به مراسم های عزاداری در جوامع مختلف با فرهنگ های متفاوت می پردازد. چرا این ساختار را برای این مستند برگزیدید؟
ایده خاص فیلم این بود که چگونه واقعه عاشورای سال شصت و یکم هجری که در آن حسین بن علی و یارانش به شهادت رسیدند بواسطه فرهنگ ها و هنرهای مختلف در کشورهای اسلامی بویژه ایران به حماسه و اسطوره کشانده شد. به همین دلیل این نوع ساختار و روایت برای این فیلم انتخاب شد.
به نظر می رسد هزینه های مالی بسیاری برای این پروژه تقبل کردید!! این هزینه ها چگونه حاصل شد ؟ چه مدت صرف پژوهش و تحقیقات در این زمینه داشتید؟
این فیلم تماما ساخته شده است و متاسفم از اینکه بسیاری از سایت ها به اشتباه از آن به عنوان یک فیلم آرشیوی نام برده اند. هزینه تولید این فیلم کمتر از نیمی از بودجه متوسط یک فیلم سینمایی روز ساخته شد. البته سرمایه اصلی هفت سال تحقیق و پژوهش و نگارش فیلمنامه و استوری برد و نزدیک به چهل روز فیلمبرداری بود. بیش از یک سال کار جلوه های ویژه بصری گروه هفت نفره و ساخت و ساز صحنه و لباس طول کشید . این هم لبیک ما به ندای آیا یاری دهنده هست که مرا یاری کند بود .
آیین عزاداری در شهرهای مختلف کشورمان و کشورهای دیگر متفاوت است. چگونه توانستید به یک اجماع در روایت مستند بپردازید؟
آیین ها هم چون لباسی بر تن فرهنگ کشورها است. آیین های عزاداری برای امام حسین ( ع ) در شکل و شمایل مختلف در طوایف و اقوام و ملل گوناگون اتفاق می افتد. در جایی مردم با نخل گردانی عظمت و بزرگی شهیدانش را روایت می کنند ، جایی با کرپ زنی و جایی دیگر با زنجیر پایه اصوات واقعه را به روزگار خودشان می کشند و به شکل های گوناگون اجرا می شوند که البته هر سال در خود استحاله می شوند و طراوتی دیگر پیدا می کنند ،اما هدف همه آنها لبیک و پاسخی به آن ندایی است که طلب یاری دین خدا را داشته و البته فرهنگ ها برای حفظ و ماندگاریشان نیاز به حماسه و اسطوره دارند.
چرا این فیلم برای تلویزیون ساخته نشد که بیشتر دیده شود؟
اتفاقا قرار بود این مستند برای تلویزیون ساخته شود و قرارداد نگارش هم با تلویزیون بسته شده بود، اما متاسفانه تلویزیون هیچگاه نتوانست دلیل و توجیه مالی برای ساخت این فیلم پیدا کند و نزدیک به دوسال در تلویزیون مسکوت ماند تا اینکه آن را از طریق آقای فرخنده کیش به سازمان توسعه سینمایی سوره ارایه کردم و توانستم با حمایت آنها این فیلم را بسازم.
با توجه به پتانسیل مضمون ارایه شده در تحریک احساسات تماشاگران چقدر به این فکر کردید که مخاطب را تحت تاثیر پیام مستند قرار دهید ؟
من و آقای مفید به این نتیجه رسیده بودیم که فیلمی نسازیم که به واسطه آن مردم را بگریانیم. فیلم ما قرار بود برای کسانی باشد که حتی برای نخستین بار نام حسین بن علی را می شنوند، برای عامه ای که تاریخ را نمی دانند و برای فرهیختگانی که هر سال با دیدن آیین های مختلف با سوالات و شبهات زیادی روبرو می شدند.
آیا باز در ادامه مسیر فیلم سازی شاهد فیلم هایی با محتوای دینی از شما خواهیم بود؟ به این فکر کردید که ممکن است در این نوع فیلمسازی به تکرار بیفتید؟
دوستانی در حین ساخت و حتی پس از پایان کار می گفتند که چرا از شخصیت های عربی فیلم می سازی. به بهانه این گفتگو می خواهم پاسخی در این فضای عمومی به آنها بدهم، ما ایرانیان آغوشمان را برای اسلام که شعار آزادی و برابری و برادری می داد باز کردیم و این در زمانی بود که از ایدیولوژی حاکم به تنگ آمده بودیم. این بدان معنا نبود که ما خلافت عربی را بپذیرم. به همین دلیل قهرمانان ملی ما همچون ابومسلم و یعقوب لیث صفار و…. با شعار بالرضا من آل محمد در برابر این خلافت عربی ایستادند که البته اگر مقاومت و کشته شدن آن ها نبود زبان فارسی را هم از دست داده بودیم. من از حسین بن علی علیه السلام شهید واقعه عاشورا فیلم ساختم، چون او هم کشته همین خلافت عربی و تفکر عشیریه ای عرب بود. خلافت عربی به مرور تبدیل به سلطنت عربی شده که نشانه هایش آل سعود و داعش در زمان ما است
معمولا حساسیت در ساخت این گونه آثار وجود دارد . چطور این خط قرمز ها را رعایت کردید؟
حساسیت های بسیاری در زمان ساخته شدن فیلم های دینی و فیلم های تاریخی که پرتره و زندگینامه آنها را به تصویر می کشد وجود دارد که البته در مواردی هم با تعصبات و خرافاتی روبرو هستید که همیشه خود را حقیقت می داند. بخشی از جذابیت این نوع کارها رویارویی شما با آن خرافات و تعصبات است. البته با تحقیق و پژوهش کامل و عمیق و استفاده از نظرات اندیشمندان و بزرگان حوزه پژوهشی می توان اطمینان خاطر داد که همین جا فرصت را مغتنم می دانم و از سروران عزیز آقایان: رسول جعفریان، طباطبایی نژاد، آیت الله ری شهری، در حوزه تاریخی واستاد درویشی و جهانگیر نصر اشرفی و بلوک باشی در حوزه آیین ها تشکر و قدردانی می کنم.
فکر می کنید استقبال مردم از اکران این فیلم با توجه به حال و هوای آغاز محرم چگونه باشد؟
امیدوارم با وجود اکران محدود روزهای نمایش در این چهار سینما و این نوع تبلیغات نمایش با آبرویی داشته باشیم.
تاریخ گفتگو: مهر۹۵