تبعیض در موسیقی باعث خانه نشین شدن بانوان می شود
با وجود افزایش تعداد بانوان دانش آموخته موسیقی در کشورمان ، اما حضور زنان در فعالیت های موسیقیایی هم چنان در اقلیت باقی مانده و به نظر می گستردگی دنیای موسیقی هم چنان نگاه مردانه و زنانه ای به موسیقی وجود داشته باشد. با این حال بانوان هنرمند در عرصه موسیقی همه مشکلات و محدودیت‌های اجرایی که در تهران و شهرستان ها برایشان به وجود می آید را می پذیرند و هم چنان در صحنه میزبان علاقه‌مندان خود می‌شوند. مرجان راغب یکی از همان بانوان هنرمندی است که سازهای مختلف را با علاقه بسیار نزد اساتید برجسته موسیقی فرا گرفت و اکنون به عنوان نوازنده سنتور در گروه موسیقی برافشان و مدرس موسیقی سنتی در دانشگاه های آزاد و آموزشگاه های خصوصی فعالیت می کند. وی مولف کتاب بررسی ساختار تصنیف¬¬های عارف قزوینی با همکاری انتشارات خنیاگر نیز است که در ماه آینده به چاپ می رسد . مرجان راغب که دغدغه¬ اجرای موسیقی کلاسیک را دارد به همراه تعدادی از هنرمندان گروهی منسجم با نام “هناره” را تشکیل داده که قرار است ۱۰ مرداد ۱۳۹۶ در فرهنگسرای نیاوران به اجرا در آید.
چه شد به موسیقی و نواختن سنتور علاقه مند شدید و به شکل آکادمیک در زمینه موسیقی ادامه تحصیل دادید؟
متولد سال ۱۳۶۷در مشهد هستم. در سن ۱۵ سالگی فراگیری ساز سنتور را نزد فرشید زارع آغاز کردم و در سال ۱۳۸۳ همراه با خانواده به تهران آمدیم و آموزش موسیقی را نزد آقای شهاب منا ادامه دادم. در همان زمان تصمیم گرفتم تا موسیقی را به صورت آکادمیک دنبال کنم؛ به همین دلیل از رشته علوم انسانی به هنر تغییر رشته دادم. در همان زمان جهت ادامه فراگیری ردیف به سبک مضراب بی نمد نزد استاد مجید کیانی رفتم و پیش از ورود به دانشگاه ردیف میرزا عبدالله و ضربی¬های حبیب سماعی را با ایشان آغاز نمودم و در سال ۱۳۸۵ پس از شرکت در کنکور سراسری و آزمون عملی با رتبه ۶۳ وارد گروه موسیقی دانشگاه تهران شدم. در طول دورۀ کارشناسی، علاوه بر استفاده از کلاس های استادانم مجیدکیانی، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان و ساسان فاطمی…. در دانشگاه تهران، جهت فراگیری سنتور به سبک استاد پایور به کلاس¬های آقای سیادت، از شاگردان برجسته آقای پایور رفتم. همچنین به فراگیری ساز تنبک نزد استاد بهمن رجبی پرداختم و در همین حین دوره¬های آنالیز ردیف میرزا عبدالله را نزد استاد محمدرضا لطفی در مکتب خانه میرزاعبدالله و دوره¬های صدابرداری را نزد امید نیک بین و سلفژ را نزد امیر اسلامی گذراندم. در این دوره مهمترین فعالیتم دبیری مرکز موسیقی تجربی دانشگاه تهران برای سه دوره متوالی بود که از جمله فعالیت های این مرکز می توان به دعوت از اساتید خارج از دانشگاه و برپایی کارگاه هایی برای آنها، راه اندازی نشریۀ موسیقی، جمع¬آوری آرشیوهای صوتی و مکتوب موسیقی، برپایی کنسرت¬های ماهیانه توسط دانشجویان و…. اشاره کرد. همچنین در حوزه ساخت موسیقی برای تئاتر و فیلم کوتاه نیز فعالیت می¬کنم.
تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد و پس از آن تدریس موسیقی چگونه صورت گرفت؟
در سال ۱۳۹۰ پایان¬نامه کارشناسی خود را با راهنمایی استاد مجید کیانی دفاع کردم و پس از آن به¬ صورت استعداد درخشان وارد مقطع کارشناسی¬ارشد نوازندگی موسیقی ایرانی دانشگاه تهران شدم و در سال ۱۳۹۲ پایان¬نامه خویش را با راهنمایی استادان مجید کیانی و هومان اسعدی دفاع نمودم. پس از دانشگاه حدود دو سال با مرکز موسیقی دایره المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر دکتر ساسان فاطمی همکاری کرده و مقالاتی را نگاشته و در ویرایش و جمع¬آوری منابع فعالیت نمودم. در چند سال اخیر در دانشگاه آزاد اسلامی و مرکز آموزش¬های آزاد دانشگاه تهران و چند آموزشگاه خصوصی به آموزش موسیقی سنتی و ترویج آن پرداخته¬ام و تاکنون توانسته¬ام شاگردان خوبی تربیت کنم.
درباره کتابی که در حوزه تصنیف در موسیقی چاپ کردید توضیح دهید؟
کتابی را تحت عنوان «بررسی ساختار تصنیف¬¬های عارف قزوینی» با انتشارات خنیاگر چاپ کردم که در ماه آینده منتشر خواهد شد. تاکنون در حوزه ردیف کتاب¬های آنالیز متعددی منتشر شده است ،اما متاسفانه در حوزه تصنیف که یکی از مهمترین فرم¬های موسیقی ایرانی است برای اولین ¬بار چنین کتابی چاپ می¬شود به¬خصوص عارف قزوینی که یکی از اشخاص مهم در تاریخ موسیقی ایران است. در این کتاب هر تصنیف در ۹ مرحله آنالیز شده¬است: از لحاظ وضعیت مدال و ریتمیک، پیوند شعر و موسیقی و خلاقیت¬های آهنگسازی و … در نهایت ۲۲ ویژگی و شاخصه برای تصنیف¬های عارف معرفی شده¬اند که از آنها می¬توان در حکم دستورالعمل¬هایی برای تصنیف ¬سازی استفاده کرد.
چه زمانی وارد گروه موسیقی برافشان شدید؟
در سال۱۳۹۲ به عنوان نوازنده سنتور وارد گروه «برافشان» به سرپرستی هامان خلیلی و خوانندگی استاد غلامرضا رضایی شدم.گروه برافشان از نوازندگان گروه¬های سه گانه شیدا به سرپرستی استاد محمدرضا لطفی و شاگردان ایشان تشکیل شده است و تاکنون چندین کنسرت در تهران و شهرستان¬ها برگزار کرده¬ایم. آلبوم «صبح وفا» نیز در دست انتشار است که در مرداد ماه رونمایی خواهد شد و ۱۳ شهریور ماه با گروه برافشان در تالار وحدت به اجرای کنسرت خواهیم پرداخت.
حضور زنان را در عرصه موسیقی چگونه ارزیابی می کنید و گروه هناره با چه هدفی تشکیل شد؟
متأسفانه در بخش موسیقی بانوان، دچار فقدان شدید هستیم و بسیاری از این گروه¬ها صرفا با سازبندی موسیقی ایرانی ولی موسیقی پاپ را اجرا می¬کنند. من و اعضای گروه «هناره» تصمیم گرفتیم به پشتوانه دوستی¬هایمان با هم گروهی منسجم تشکیل دهیم، گروهی که دغدغه¬اش اجرای موسیقی کاملا کلاسیک است و تلاش کردم نوازنده¬هایی را انتخاب کنم که تفکر و نگاهشان به موسیقی مانند من باشد و با یک خط مشی و در مکاتب یکسانی آموزش دیده¬اند تا بتوانیم قدمی در جهت ارتقا و تغییر شکل دادن به محتوای کیفی موسیقی گروه¬های بانوان برداشته باشیم چون به گفته استاد عزیزم آقای مجید کیانی «ما نباید سطح موسیقی¬مان را پایین بیاوریم تا مخاطب را جذب کنیم بلکه ما باید تلاش کنیم سطح مخاطب را بالا بیاوریم تا با ما موسیقی ما به مرور ارتباط برقرار کند و این امر نیازمند تلاش و همت جمعی است». این کنسرت در تاریخ ۱۰ مرداد ماه ۱۳۹۶ در فرهنگسرای نیاوران، ساعت ۲۱ اجرا خواهد شد.
درباره چگونگی اجرای گروه هناره توضیح دهید؟
همراهان عزیزم در این اجرا خانم باران رضایی (خواننده) است که ما پیش از این ایشان را در کنار استاد محمدرضا لطفی در گروه بانوان شیدا به خاطر داریم که پس از فوت استاد نیز در آلبوم¬ها و کنسرت¬های متعددی فعالیت داشته¬اند. همچنین دوست عزیزم بهنوش کاظمی¬زاده (نوازنده کمانچه)، (نوازنده مسلط تار( خانم گلناز خلیلی، خانم سارا زمردی¬فر از (نوازندگان چیره¬دست تنبک) و خانم صبا ذوالفقاری (نوازنده دف و دایره) هستند. این اجرا در دو بخش است: بخش فارسی در دستگاه ماهور که قطعاتی از اساتیدم داریوش طلایی و محمدرضا لطفی بوده و همچنین تصنیف¬های قدیمی که در این اجرا با تنظیم و رنگ¬آمیزی جدیدی اجرا خواهد شد. بخش دوم قطعات کردی است که در دستگاه شور آغاز می¬شوند و در میانه مقام گردانی به دستگاه سه¬گاه داریم و در نهایت در شور فرود می¬آییم. در هر دو بخش در میان قطعات ضربی، ساز و آواز وجود دارد که به اعتقاد بنده اعضای گروهم یکی از مهمترین فرم¬های موسیقی ایرانی است و از زحمات خانم رضایی تشکر می کنم که با حساسیت بالا در انتخاب اشعار در گوشه¬های موسیقی ایرانی آوازهای بسیار زیبایی را طراحی کردند و دوستان عزیزم با جواب¬های سازی دقیق و اصولی انرژی متقابل خوبی را به خواننده دادند که به نظرم یکی از بخش¬های تأثیرگذار و متفاوت اجرای ما بخش¬های آوازی خواهد بود. به خصوص در بخش کردی که در میان خواننده¬های خانم مقام خوانی بسیار نادر است. این گروه حدود یکسال است که فعالیت خود را آغاز کرده است و البته تغییراتی در نوازنده¬ها رخ داد. سال قبل نیز در دی ماه ما سه شب در سالن همایش فجر در شهر سنندج اجرا داشتیم.
درباره وضعیت و جایگاه موسیقی ایرانی در شرایط فعلی توضیح دهید؟
موسیقی ایرانی در طی سالیان دراز با فراز و نشیب¬های فراوانی حفظ شده و توسط هنرمندان دلسوز به ما رسیده است، بنابراین همه ما وظیفه داریم در نگاهداشت این هنر والا کوشا باشیم و با حمایت خویش سهمی در انتقال این فرهنگ به نسل¬های بعد داشته باشیم. در شرایطی که متأسفانه رسانه¬های جمعی چنان که باید به موسیقی ایرانی نمی¬پردازند ، باید خود تلاش کنیم تا این هنر ارزشمند را زنده نگه داریم. در این کنسرت نیز تلاش کرده¬ایم قدمی حتی اندک در حفظ موسیقی اصیل داشته باشیم و امیدواریم با انرژی متقابلی که مخاطبان به ما می¬دهند بتوانیم فعالیت هایمان را ادامه دهیم.
چرا دایره شناخت عده ای از مردم و حتی علاقه مندان برای فراگیری موسیقی فقط به تعدادی سازبندی های رایج و بعضا موسیقی پاپ محدود می شود؟
متأسفانه در سال های اخیر آموزش موسیقی به سمت¬های غیر آکادمیک و علمی منحرف شده است و برخی از مدرسین مکتب ندیده بدون هیچ¬گونه نظارت درستی مشغول به تدریس می¬باشند که همین امر باعث کشیده شدن علاقه مندان موسیقی به سمت موسیقی پاپ تر و عوامانه تر شده که هیچ پشتوانه دانش موسیقی ندارند و اغلب اکل های غلطی در نوازندگی دارند. متأسفانه از آن جایی که در رسانه¬های جمعی به موسیقی کلاسیک ایرانی پرداخته نمی¬شود و نمایش ساز در آن ممنوع است بسیاری از مراجعین به آموزشگاه¬ها با سازهای موسیقی ایرانی آشنایی نداشته و حتی نام آنها را هم نمی¬دانند چون تنها منبع اطلاعاتی آنها شبکه¬های ماهواره¬ای است که آن هم صرفا به موسیقی پاپ و سازبندی¬های رایج در آن می¬پردازند. حرف من این نیست که سازهای غربی از جمله گیتار، ویولن و … را نباید زد ولی مشکل از آنجایی شروع می-شود که آشنایی مردم از موسیقی و سازها صرفا محدود می¬شود به آن گروه و به سازهای اصیل خودمان توجهی نمی¬شود. از آنجایی که حوزه آموزش موسیقی کلاسیک ایرانی برایم بسیار حائز اهمیت بوده است، در سالیان اخیر در دانشگاه آزاد اسلامی و مرکز آموزش¬های آزاد دانشگاه تهران و چند آموزشگاه خصوصی به آموزش موسیقی سنتی و ترویج آن پرداخته¬ام و تاکنون توانسته¬ام شاگردان خوبی تربیت کنم.
برای ادامه فعالیت در موسیقی به شکل تخصصی باید تحصیلات آکادمیک داشت یا به شکل تجربی هم می توان کار کرد ؟
به نظرم موسیقی را نباید صرفا در حوزه عمل دید چون دانستن علم موسیقی باعث پیشرفت و به جلو بردن آن می¬شود و فراگرفتن موسیقی به صورت علمی در هیچ محیط دیگری به غیر از دانشگاه اتفاق نخواهد افتاد. البته ما در موسیقی استادان بزرگی داریم که تحصیلات آکادمیک ندارند اما آن افراد جز استثناها هستند و بهتر است هر چیز را در بستر اصلی و زیر نظر استادانی که پشت سازشان دانش و علم نهفته است فرا گرفت چون در دانشگاه با حوزه¬هایی از موسیقی آشنا می¬شوید که باعث باز شدن نگاه شما می¬شود که این امر خارج از دانشگاه کمرنگ¬تر خواهد بود.
برای برپایی کنسرت بانوان بالطبع سخت گیری هایی متوجه شما و گروه و حتی گروه های دیگر موسیقی شده است. در قبال این عدم مجوزها چه کردید؟
ما در ایران خواننده¬های خانم توانمندی داریم که متاسفانه در ایران نمی¬توانند اجرایی برابر با خواننده¬های مرد داشته باشند و همین ممنوعیت باعث رواج روز¬افزون کنسرت-هایی با خواننده¬های خانم در خارج از ایران شده است، اما متأسفانه به دلیل گرایش-های پاپ¬تر مخاطبین این کنسرت¬ها در خارج، سطح کیفی برخی از این کنسرت¬ها بسیار پایین آمده است چون مدیرهای برنامه و اسپانسرها فقط به فکر پر کردن سالن¬ها هستند و خط مشی کنسرت¬ها بر اساس سلیقه آنها تبیین می¬شود و خواننده¬های زن هم برای اینکه بتوانند روی سن آزادانه آواز بخوانند به این مسئله بازار و گیشه تن می¬هند ولو سلیقه خودشان این گونه نباشد. اما برپایی کنسرت در ایران برای بانوان مشکلات و موانع خود را دارد که الحق جان¬فرسا است و برای تأیید، پروسه طولانی را باید طی کرد و همچنین مخاطبان در سالن دارای محدودیت¬هایی هستند که باعث آزار و بی احترامی به آنها می¬شود، از جمله صف¬های طولانی جهت بازدید بدنی و تحویل موبایل و دوربین و …. همچنین به دلیل سیاست¬های فرهنگی جامعه تنها نیمی از علاقه¬مندان می¬توانند صدای آنها را بشنوند و خواننده ما ، باران رضایی، از این امر مستثنا نیست، او بسیار خوب می¬خواند و تجربه شاگردی استادان بزرگی را داشته است و من به عنوان یک نوازنده خانم وظیفه دارم که در کنارش بمانم هرچند نمی-توانم دردش را با تمام وجود درک کنم ،اما درد آوازهای نهانش را و بغضی که ازین جبر زمانه دارد درک می کنم
آیا قصد ساخت موزیک ویدیو برای کارهایتان را دارید؟ ساخت آن تا چه میزان در معرفی یک گروه موسیقی به مردم تاثیرگذار است ؟
برخی از امور که برای معرفی گروه بسیار ضروری است از قبیل تهیه موزیک ویدیو، وب¬سایت، کنسرت خارج از کشور و … نیازمند بودجه¬های زیادی است که متأسفانه ما از پس این مخارج برنمی¬آییم و نیاز به داشتن اسپانسر داریم و اسپانسرها فعالیت گروه را به سمتی می¬خواهند پیش ببرند که بازار و گیشه تعیین می¬کند که آن هم چیزی جز موسیقی پاپ اجرا کردن نیست که مخاطب بیشتری دارد. ما تصمیم گرفتیم به صورت مستقل فعالیت کنیم، با وجود این که کار کردن بدون حمایت سخت است اما همه امور را خودمان انجام داده و ترجیح می¬دهیم موسیقی که صحیح است را اجرا کنیم و تن به سلیقه¬های عوامانه بازار ندهیم
جایگاه و حضور بانوان در عرصه موسیقی را در مقایسه با گذشته چگونه می بینید؟
خوشبختانه روز به روز بانوان ما، به سختی و با قدم¬های بسیار کند، توانسته¬اند از حقوق خود دفاع کرده و سهمی در انجام امور داشته باشند ولی این روند در موسیقی با توجه به ممنوعیات بیشتر، بسیار سخت¬تر از سایر امور است. من و بسیاری از موسیقیدانان خانم پا به پای مردهای موسیقیدان زحمت کشیده¬ و شاگردی کرده¬ایم اما متأسفانه عرصه برایمان تنگ¬تر از آنهاست و همیشه این تبعیض¬ها باعث خسته شدن و رها کردن موسیقی برای خانم¬ها و خانه نشین شدن بسیاری از استادان خانم موسیقی شده است ،چون این محدودیت¬ها و نگاه¬های اجتماعی نامناسب به زنان نوازنده و خواننده هنوز باقی است. بسیاری از خواننده¬های خانم توانمند را می¬شناسم که حاضر نیستند با این موانع در ایران اجرایی داشته باشند. با همه این مشکلات به سختی فعالیت می¬کنیم و توانسته¬ایم تا حدود کمی احقاق حق نماییم که نیارمند صبر بسیار است
آیا گروه های فعال موسیقی در حوزه زنان می توانند به تهیه آلبوم فکر کنند؟
تهیه آلبوم با خوانندگی خانم¬ها در ایران غیر ممکن است، اما اکثر خواننده¬های خانم در خارج از ایران آلبوم¬هایشان را منتشر کرده اند و این آلبوم ها چنان که شایسته بوده در ایران پخش و شنیده نشده¬ و تأثیری هم نداشته و صرفا در میان آشنایان و دوستان خواننده پخش شده است به دلیل این که دیگران از انتشار آن بی¬خبر بوده اند و صرفا برای خواننده یک رزومه کاری به حساب می آید.
تاریخ گفتگو: تیر ۹۶