در مالیخولیا مخاطب قاضی می شود 

مرتضی مرتضی آتش زمزم پس از تجربه ساخت چندین مستند و سه سریال با نام های “سایه های شهر”، “سایه سلطان”،” خاتون” و فیلم سینمایی” بن بست”،فیلم سینمایی “مالیخولیا “را در اصفهان جلو دوربین برد. اثری قصه گو که از چند زاویه روایت می شود و به لحاظ فرم و محتوا فیلم متفاوتی به حساب می آید. محمدرضا هدایتی نیز نقش آفرینی متفاوتی را در این فیلم تجربه می کند.
با وجود این که ساخت فیلم مستند ویژگی های خاصی دارد و دشواری هایی را متوجه فیلمساز می کند،ولی به نظر می رسد امتیازاتی را برای فیلمساز در زمینه ساخت فیلم بلند داستانی فراهم می کند!!
مستند سازی در کشور ما کار دلی است، به دلیل این که پخش کامل ، صحیح و گردش اقتصادی در آن وجود ندارد و در واقع دیده نمی شود. مستندسازان فقط به دلیل عشق علاقه و دغدغه های ذهنی فیلم می سازند. لزومی ندارد که فیلم ساز پیش از آن مستند و یا فیلم کوتاه ساخته باشد و تجربه نشان داده بدون ساخت فیلم مستند و کوتاه می توان در ساخت فیلم بلند موفق بود و مستندسازانی هم بودند که سابقه نویسندگی، دستیار کارگردانی، و یا ژورنالیستی داشته ولی فیلم ساز شدند. اما مستندساز امتیازاتی را کسب و در فیلم خود خرج می کند چون به او نگاه متفاوت تری داده و در واقع یک آپشن را برای فیلم او فراهم می کند
وضعیت سینمای مستند و برگزاری جشنواره ای موسوم به سینما حقیقت را چگونه ارزیابی می کنید؟
به نظرم جشنواره خوبی است و امیدوارم هر سال بهتر شود و به طور کلی هرچه سینما اقتصادی شود، پویاتر شده و رشد بیشتری می کند. به نظرم اگر در سینمای مستند هم این اتفاق بیفتد و فیلم ساز بتواند هزینه فیلمش را تامین نماید، می تواند با آرامش فیلم دیگر را با کیفیتی بهتر تولید کند. امیدوارم مستندسازان بتوانند مکانیزمی مانند هنر و تجربه یا شبیه سازمان سینمایی طراحی کنند و حمایت های صحیح و واقعی از سینمای مستند داشته باشند و به جای برگزاری چندین جشنواره مستند، دو شکل جشنواره مستند خوب برگزار کنیم. به نظرم باید راهکاری برای مکانیز پخش در نظر بگیرند که مردم را علاقه مند کرده و هم دسترسی مخاطب را برایشان آسان کنند تا چرخه اقتصاد سینمای مستند نیز بچرخد و قشر فرهنگی هنرمندها از این مظلومیت جدا شوند.
مستند”رودی که کشته شد” که به بحران خشکی در زاینده رود می پردازد بسیار مورد توجه مردم قرار گرفت و توانست جایزه ویژه هیئت داوران در جشن مستند خانه سینما را کسب کند. به نظر شما چه عواملی باعث شد تا مستند که بالطبع مخاطبان خاص تری را با خود همراه می کند، مردم را همراه خود کند؟
این مستند حرف دل عده ای مظلوم بود که مردم دوست داشتند بشنوند و انرژی جاری در این فیلم موجب دیده شدن آن گردید. مردم موضوع خشکی زاینده رود و اخبار آن را درک و پیگیری می کردند، مانند دریاچه ارومیه که ایران با آن همذات پنداری کرد و برای زاینده رود، رود کارون دلشان می تپید. برای مردم ما کشور، شهر، منابع طبیعی مهم است و خوش بختانه مقامات عالی کشور مستند را دیدند و دستوراتی در این خصوص گرفته شد. ۴ سال زاینده رود خشک بود و حتی یک بار باز نشد، اما وقتی صدای مظلومین به مسئولین رسید و واسطه ها کنار رفتند، رودخانه به دستور مقامات عالی کشور سالی۲ بار باز شد که مقدار کمی از خسارت های کشاورزان را جبران کرد و امیدوارم این دو بار دائمی شود که به نظرم بهترین تاثیراتی بود که از مستند گرفتیم و برایم ارزشمند است.
معماری سنتی و زیبای شهر اصفهان به جلوه های بصری فیلم کمک می کند که در مالیخولیا نیزاین شاخصه ها دیده می شود. چرا اغلب آثار شما در زادگاهتان اصفهان می گذرد؟
البته در شهرها و استان های دیگر کشور مستند هایی ساختم، برای مثال مجموعه ای به نام بهشت گمشده که به باغ های ایرانی در کشور می پرداخت و در شهرهای گیلان اصفهان، شیراز،کرمان و… کار کردم، ولی آن گونه که باید دیده نشد. در خارج از کشور نیز فیلم سینمایی و سریال ساختم، ولی در اصفهان فیلم های بیشتری ساختم، به دلیل آن که اشراف بیشتر و خاطرات بسیاری از اصفهان دارم، اما کار در اصفهان و شهرستان ها حسن هایی دارد مانند این که ترافیک تهران را تجربه نمی کنید که در فیلمسازی موثر است و از لحاظ معماری، زیبایی شناسی، بعد و عمق شهری مانند اصفهان برای یک فیلمساز گزینه بهتری است، به خصوص برای فیلم ساز علاقه مند به مستند و معماری جذاب است. هم چنین شناختی که از تاریخ شهر و معماری اصفهان داشتم تاثیرگذار بوده و خانواده، دوستانم و مسئولین همیشه مرا همراهی می کنند و اگر فرصتی پیش بیاید در شهرهای دیگر فیلم بلند داستانی می سازم. از همان ابتدا فیلمنامه مالیخولیا برای اصفهان به نگارش درآمد، به دلیل این که معماری ایرانی اسلامی که در این شهر وجود دارد، روایت و بعد نگاهی را ایجاد می کند که بر تخصص بازیگران ،شخصیت پردازی و نوع نگاه آنان تاثیر می گذارد. بی شک برای ساخت فیلم مالیخولیا شهر اصفهان، یکی از بندرها و یا معماری یزد گزینه های بهتر و موثرتری در قیاس با تهران هستند
مالیخولیا به بیماری انسان هایی که خود ازوجود آن ناآگاهی دارند اشاره می کند که سعی شده تا از بعد روانشناسانه و به شکل زیر متن به مخاطب ارائه شود. درباره کابرد مسائل روانشناسی در پرداخت شخصیت ها بگویید؟
در دنیای مدرن و فضای جدید بحث تقابل سنت و مدرنیته و گاهی فضای مالیخولیایی دیده می شود. یک مستندساز بدون تحقیق نمی تواند پشت دوربین بایستد و باید از مرحله به مرحله کارآگاهی داشته باشد. ما هم درباره معماری، نوع فرم و فضا تحقیقاتی انجام دادیم که در زمان نگارش فیلمنامه و حتی در بحث بیماری زن حامله و دلیل سقط بچه با همسرم که روانشناس است و از دیگر دوستان مشاوره گرفتیم.
درباره بهره گیری از فضای سوررئال در مالیخولیا توضیح دهید؟
فیلم در مرز سوررئال و واقعیت می گذرد و همیشه شک می تواند مرز بین واقعیت باشد و یا نباشد! فیلم نیز روی همین لبه راه می رود و سعی شد تا بینابین حرکت کنیم تا مخاطب با شصیت ها همذات پنداری کند و گاهی دچار شک شود که درست یا اشتباه است که این اتفاق هم نوعی رئال و سوررئال است. همیشه در زمان دورخوانی و تولید می گفتم ما ترازوی سه کفه داریم و تلاش می کنیم تا وزن ها را به شکلی درست کنیم که همیشه متعادل باشد و اگر نشانه ای در مالیخولیایی بودن یک کاراکتر گذاشتیم یک نشانه برای شخصیت کناری هم گذاشتیم تا هم وزن شوند و درآخر فیلم هر مخاطب بنا به گذشته،تفکر و زندگی که داشته نسبت به کاراکترها رای و نظر دارند. لبه سوررئال فقط می تواند ما را به این هدف نزدیک کند که مرزها را پیدا کنیم و تا آخر فیلم پیش رویم و مانند هیئت منصفه حق را به کاراکتری از فیلم دهد و یا کسی را تبرئه و محکوم نماید.
به کارگیری مفاهیمی هم چون شک و خیانت دستمایه بسیاری از فیلم های سینمایی به ویژه در ژانر اجتماعی است. درباره تکرار این نوع قصه ها در سینما بگویید!
بزرگان عقیده دارند قصه های دنیا به ۱۰ گروه تقسیم می شود که از ترکیب تضادها و شاخه های مختلف، قصه های دیگر به وجود می آید و قصه شک، ترس، خیانت و توهم از آدم و حوا تا امروز بوده است و رنگ ها و شکل های مختلفی به خود گرفته است. ما هم از نگاه خود آن را در مالیخولیا طراحی کردیم و امیدوارم بیننده آن را بپسندد. برای مثال قصه عشق را در هزار شکل می توان دید به دلیل این که مغز و شاکله داستان در همه جا یکی بوده، اما زاویه دید فیلم ساز و نویسنده ها با هم متفاوت است
درباره شکل و فرم سینمای کلاسیک و قصه گو در فیلم مالیخولیا بگویید!
فیلمنامه مالیخولیا قصه گو است، اما از چند زاویه مختلف روایت می شود و هرکسی با سلیقه خود تصمیم می گیرد که کدام قصه را بیشتر دوست دارد و کدام حقیقی است.شاخصه مالیخولیا در این است که مخاطب قاضی می شود و این به معنی پایان باز نیست، بلکه به معنای تصمیم گیرندگی اوست. بعضی فیلم ها پایان باز را برمی گزینند و به عهده مخاطب می گذارند که فکر کند در ادامه چه اتفاقی می افتد. اما ما یک قصه را از چند زاویه بیان می کنیم که بیننده خود متوجه شود کدام قصه ،کاراکتر و شخصیت به خودش نزدیک تر است و کدام را تجربه کرده و یا در زندگی خود و اطرافیان دیده است. ما برای وزن کشی سه قصه به شکل موازی تلاش کردیم و قصه آخرمی تواند قصه ای دیگر و حتی چهار قصه تلقی شود که مخاطب مختار به انتخاب یکی از آن ها است.
معماری و نقاشی زیبای شهر اصفهان نشان از تلفیق هنر هفتم با هنرهای دیگر مانند نقاشی و معماری دارد!
تلاش شد تا در نگارش فیلمنامه از معماری به شکل صحیح استفاده شود ، ولی معماری فقط برای زیبایی در فیلم استفاده نشده و از المان ها ،فضا، وهم و حتی افسانه ای که پشت آن وجود دارد و زنانگی و مردانگی در المان ها استفاده کنیم. مثل شیخ لطف الله که مسجد زنانه ای است و مناره ندارد. توپک شیرین لاله اسکندری که در فیلم می بینیم. مسجد جامع عباسی که نماد زن و مرد است و مناره و گنبد داشته و کنار هم قرار دارند. حسام و لیلا را کنار هم می بینیم و گاهی بینابین بین دو زن دیده می شود که به توهم و فضای مالیخولیایی فیلم کمک کرد. شخصیت شیرین نیز مرمت کار و نقاش است که به فضای هنری کار کمک کرده است و حتی نقاشی ها نیز وهم خاصی دارد. من دوستان نقاش بسیاری دارم اما در مالیخولیا از نقاشی های دوست خوبم محسن کیایی هنرمند مقیم انگلستان استفاده کردم که سابقه دوستی من با او پیش از نگارش فیلمنامه است و به نظرم فضای و متریال کار او کمک می کرد تا داستان برای مخاطب فرهنگی خاص ما با المان های بیشتر و درست تری تعریف شود که خوش بختانه این اتفاق افتاد. معمولا نقاشی شرقی در اروپا فروش خوبی دارد اما مردم کشورمان سبک غربی را برای خانه هایشان ترجیح می دهند و گالری ها و خانواده ها هنرمند را به نقاشی غربی سوق می دهند که تناقض در بازار فرهنگی ما به وجود می آورد.
گاهی حضور فیلمی در فستیوال خارجی زودتر از جشنواره داخلی و یا اکران آن صورت می گیرد که عده ای معتقدند فیلمساز فیلم را فقط برای حضور در جشنواره خارجی ساخته است!
ذات بیشتر جشنواره ها این است که فیلم برای نخستین بار نمایش داده شود، اما قانون بعضی ازجشنواره ها مثل اسکار این است که فیلم های اکران شده را نمایش می دهد که اشکال هم ندارد. اگر فیلم خوب و جشنواره ای باشد ، معضلات اجتماعی را بگوید و جهان بینی درست نسبت به کشورمان و پیام صحیح داشته باشد چه اشکال دارد؟ و حتی اگر نقد درصحیح نسبت به فیلم داشته باشد اشکالی ندارد. وظیفه هنرمند طرح مشکلات اجتماعی است ولی سیاه نمایی را قبول ندارم و نمی پسندم
چرا مالیخولیا پس از دو سال اکران شد؟
ما به دنبال اکران سر گروه بودیم که این اتفاق نیفتاد و در گروه آزاد یا بهتر است بگویم گروه اسیر اکران کردیم
نام فیلم شما برای تماشاگر تداعی کننده فیلم مالیخولیا اثر لارس فون تریه است و ذهن مخاطب را معطوف به فیلمی تخیلی و حتی در ژانر وحشت می کند. چرا این نام را انتخاب کردید؟
عده ای از دوستان هم گفتندکه از نام فیلم مالیخولیا از لارس فون تریه سال ۲۰۱۱ استفاده کردید که باید بگویم خوش بختانه بانک فیلمنامه خانه سینما قابل دسترس است و دو سال پیش از آن فیلم، فیلمنامه مالیخولیا با این نام ثبت شد که متاسفانه در دولت قبلی پروانه ساخت داده نشد و در دولت جدید موفق به دریافت پروانه ساخت شدیم که پس از چند سال کار تولید شد و دو سال نیز در اکران فاصله افتاد. این گونه نیست که از نام آن فیلم بهره گرفته باشم، البته هیچ منعی برای کپی رایت نام وجود ندارد و انحصاری نبوده و هم چنین اشکال فنی و هنری ندارد. به نظرم محتوا و مغز داستان اهمیت دارد، چون بسیاری از داستان های مشابه و فیلم های هم نام وجود داشته که مشکلی ندارد. اگر برای فیلم ۴ نام را کنار هم قرار دهیم و مخاطب فیلم را ببیند مطمئن هستم نام مالیخولیا را انتخاب می کند ،چون فیلم فضای مالیخولیایی دارد و وقتی بیننده حرفه ای و عام از سینما بیرون می آید می پرسند کدام شخصیت مالیخولیا داشت و یا نظر می دهند که این شخصیت مالیخولیا دارد. اگر می خواستم دوباره فیلم را اکران نمایم، با این نام اکران نمی کردم چون بسیاری تصور می کنند و با فیلم وحشتناکی مواجه هستند و آن را پس می زدند. شاید نام تجاری خوبی برای اکران نبود ولی از لحاظ محتوایی کاملا منطبق است. مردم نشان دادند که فیلم های طنز را بیشتر دوست دارند و نمی خواهند فیلمی نفس گیر و پر استرس ببینند که به آن ها حق می دهم. از روز اول می دانستم برای مخاطب خاص فیلم می سازم و نه مخاطب عام.
چرا تهیه کنندگی فیلم را خودتان به عهده گرفتید؟
به نظرم هیچ کارگردانی دوست ندارد که کار خود را تهیه کند و من هم جزء همان افراد هستم و کار تهیه کنندگی را به شکل مستقل دوست دارم. وقتی قصد ساخت فیلمی مستقل داشته باشید، باید زیر بار تهیه کنندگی هم بروید و چند کار را با هم انجام دهید تا طبق برآوردی که دارید کار را پیش برده و هزینه ها را کنترل کنید. از نام سینمای مستقل مشخص است که هیچ حمایتی از سوی دولت نمی شود و اسپانسری ندارد و در این شرایط باید چند کار را با هم مدیریت کرد.
به اکران فیلم در گروه هنر و تجربه فکر کردید؟
به اکران فیلم در این گروه فکر کردم، اما به نظرم رسیدکه در گروه آزاد می توانم موفق تر باشم و با این که ممکن است فروشی نداشته باشد ولی بیشتر به رسمیت شناخته می شود. هنر و تجربه گروه خوبی است و می تواند به سینمای مستقل مهجور کمک کند. در حال حاضر از سوی تعدادی از دوستان فشار بر این گروه مبنی بر کمرنگ شدن یا حذف آن وارد می شود که از فیلمسازانی که فیلم هایشان را در این گروه اکران کردند می خواهم منصفانه تر و محکم تر پشت گروه بایستند. اگر این گروه نبود بسیاری از فیلم ها و حتی مستند ها رنگ اکران و افتتاحیه خصوصی عوامل را نمی دید و معلوم نبود سرنوشت اکران فیلم ها به کجا می کشد و فقط در چند جشنواره موازی فیلم دیده می شد که مخاطبان خاص خود را داشت و به نظرم کم لطفی به این گروه است. حتما در گروه هنر و تجربه هم ضعف و اشکالاتی وجود دارد، اما باید نقد صحیح کرد. مطمئنا مسئولین هم نقد پذیر و متوجه ضعف ها و کاستی ها بوده و در حال اصلاح آن هستند. امیدوارم سطح فیلم ها پایین نیاید که مانند لیگ سوم و چهارم فوتبال به آن نگاه شود و سطح فیلم های گروه بالا برود.
یک فیلم چه شرایط و معیارهایی باید داشته باشد تا در گروه هنر و تجربه نمایش داده شود ؟
می تواند فیلم هنری، آوانگارد، مستند علمی، فرهنگی، اجتماعی و حتی داستان گو باشد. هنر و تجربه ای به معنای بی کیفیت بودن نیست و به این معنی است که المان های سینمای تجاری را نداشته باشد، ولی از نظر تکنیکال، فنی، فکر و داستان پرمغز باشد و بیننده را با این اندیشه از سالن بیرون ببرد که تا به حال این فرم و فضا را تجربه نکرده و از این زاویه ندیده بودم.
در حال حاضر استقبال از فیلم مالیخویا در تهران و شهرستان ها چگونه است؟
فیلم پرمخاطبی نداشتم، ولی آن ها که فیلم را دیدند از فیلم راضی بودند. مالیخولیا برای قشر فرهنگی ساخته شد و از ابتدا می دانستیم فیلم تجاری نمی سازیم. اصولا چهار مدل فیلم در کشور می تواند به فروش خوبی برسد. یکی آن که فیلمساز خود برند باشد که معمولا دوستان به خوب و بد آن کاری ندارند و فیلم پرفروش می شود دوم فیلم هایی که سوپر استار دارد. سوم فیلم های طنز و کمدی که در هر صورت به فروش خوبی می رسد ،حتی سطحی ترین فیلم طنز از بهترین فیلم های فرهنگی فروش بیشتری دارد که به نظرم اشکالی هم ندارد و به بدنه سینما کمک کرده و چرخه سینما را می چرخاند تا مردم به سینماها بیایند. البته امیدوارم سطح کمدی ما بالاتر رود و آبرومند تر شود. چهارم فیلم های سفارشی که همیشه جزء فیلم های پرفروش است،چون پول ساخت، تبلیغ و فروش را می دهند و ارگانی از فیلم حمایت می کنند. من با حمایت حتی برای فیلم سفارشی موافقم، اما هزینه حمایت تیزری فیلم های سفارشی گاهی از بودجه ۲ سال سینمای ایران بالاتر می رود. اگهی سازمان صدا و سیما مثلا روزی ۱۰۰ تیزر دارد و برای مثال اگر به من ۱۵۰ تیزر بدهند و با همان قیمت در تایم های درست تری پخش کنند، تیزر معادل کل بودجه سینمای ایران و حتی بیشتر می شود، بنابراین فیلم سفارشی می فروشد و باید در گروه چهارم بود تا به فروش برسد. خوشحالم که مخاطبان فیلم مالیخولیا را می بینند و راضی بودن آن ها برایم خوشایند است.
شرایط کار در تلویزیون برای فیلمسازان چگونه است؟
هر بار موجی می آید و در دوره چند ماهه در خلائی از فضای مدیریت تلویزیون، شبکه های ماهواره ای رشد می کنند که مخاطبان تلویزیون را به خود جذب کرده و کیفیت کار همکاران در تلویزیون نیز پایین می آید. امیدوارم با مدیریت جدید تلویزیون، فرصتی ایجاد شود تا شبکه های که در نقطه افول هستند بتوانند مخاطب را برگردانند، چون این انگیزه در سازمان و تولید کنندگان وجود دارد. خبرهای خوبی از تلویزیون شنیده می شود که قرار است با استفاده از پیشکسوتان و فرصت دادن به جوانان جایگاه خود را پیدا کند. به تازگی نگارش سریالی را با گروهی حرفه ای به پایان رساندیم که امیدوارم با انرژی کاری خوب به مردم ارائه دهیم.
در حال حاضر فیلمسازان جوان نیز به مثابه پیشکسوتان حضور پر رونقی در سینما دارند و به خوبی می درخشدند!!
این دو گروه کنار هم جذاب هستند.پیشکسوتان نیز زمانی جزء فیلمسازان جوان بودند و در کنارپیشکسوتان دیگر کار کردند و امروز پیشکسوت هستند. هر کدام از جوانان و پیشکسوتان در سینما و تلویزیون سلیقه و مخاطب خاص خود را دارند که امیدوارم در رقابت سالم و حمایت مساوی، این فضا و فرم به رشد تلویزیون ، سینما و رشد فرهنگی مخاطب کمک کند.به مثابه بزرگ شدن جامعه، سلیقه ها متنوع شده و ایده ها و فرم های و سینمای جدید برای کشور پیش می آید
به نظر می رسد در زمینه اکران فیلم های بلند سینمایی مظلوم واقع شدید و سینمای شما در مقایسه با آثار مستندتان مخاطبان چندانی نداشت. نظرتان چیست؟
تلاشم این بوده تا فیلم خوب بسازم و همه فیلم سازان مخاطب و گیشه را دوست دارند و تمایل به گیشه ای پر رونق دارند. دوست داشتم فیلم خوب بسازم و امیدوار بودم در گیشه بتوان هزینه های فیلم را به شکل معقول برگرداند. گاهی ایده و طرح فیلمنامه ای شما را برای ساخت فیلم درگیر می کند که تلاش می کنید تا با حمایت دولتی و اسپانسر آن را بسازید که تلاش ها نتیجه ندارد و دل را به دریا می زنید تا آن را بسازید. ما هم از ساخت فیلم پشیمان نیستیم و خوشحالم فیلمی را ساختم که می توانم پشت آن بایستم و رضایت بیننده برایم مهم بود. در مثال جای مناقشه نیست اما دو فیلم اول اصغرفرهادی به تهیه کنندگی آقای تقی پور که یکی از دوستان من است در گیشه بسیار ناموفق بود، اما جزء بهترین فیلم های اصغر فرهادی است و این مقدار دیده شدن فیلم ها، به دلیل مشهور بودن اصغر فرهادی و کسب جایزه در سطح جهانی بود که مردم و رسانه ها به دنبال فیلم های قدیمی او رفتند. اگراصغر فرهادی می خواست مسیرش را عوض کند شاید اینجا نبود ولی هدفش ساخت فیلم خوب بود که خوش بختانه کم کم مخاطب و گیشه را به دست آورد.
تاریخ گفتگو: تیر۹۶