سی سالگی بحرانی به وسعت یک فرهنگ
غزاله سلطانی پس از ساخت فیلم های کوتاه “کوچه ها باریکن” و” باغ بی برگی” که توانست در جشنواره های داخلی و خارجی مورد توجه و استقبال قرار گیرد، ساخت مستند سینمایی با عنوان “و….آسمان آبی” را درباره زندگینامه عزت الله انتظامی آغاز کرد. سلطانی پس از آن اقدام به انتشار کتابی نیز درباره زندگی استاد عزت االه انتظامی با عنوان ” من عزتم بچه سنگلج” نمود که منبعی ماندگار و مناسب برای شناخت بیشتر و گسترده تر هنر سینما و استاد عزت الله انتظامی برای علاقه مندان است. این روزها نخستین تجربه ساخت سینمایی غزاله سلطانی با عنوان فیلم سینمایی “پرسه در حوالی من” در گروه هنر و تجربه به اکران درآمده است که می تواند نوید ورود فیلمسازی جوان را به سینمای ایران دهد. “پرسه در حوالی من” فیلمی زنانه است که به دغدغه ها و بحران های سی سالگی نیز می پردازد. با غزاله سلطانی به بهانه اکران این فیلم به گفتگو می نشینیم که در ادامه می خوانید.

فیلم کوتاه “باغ بی برگی” موفق شد تا در جشنواره های مختلف داخلی و خارجی به خوبی دیده شود و جوایزی را کسب کند. ویژگی داستان فیلم از نظر شما چیست؟
قصه فیلم اقتباسی از یکی از داستان های کوتاه آقای محمد کشاورز بود که داستانی جهان شمول داشت و با انسان های متفاوتی از کشورهای مختلف دنیا ارتباط برقرار می کرد که یکی از ویژگی های خوب قصه فیلم بود.
به نظر می رسد در آثارتان نگاهی به مباحث روان شناسی داشتید. آیا رابطه ای میان فیلمسازی و علم روانشناسی وجود دارد؟
بله حتما. روانشناسی جزء جدایی ناپذیر داستان سرایی است که فیلمنامه هم به نوعی داستان نویسی است. روانشناسی حوزه مورد علاقه من است که سعی می کنم از آن در فیلمنامه هایم کمک بگیرم و قبل از نوشتن فیلمنامه در آن حوزه مربوطه مطالعه کنم تا شخصیت واقعی تر و باورپذیرتر باشد.
جایگاه سینمای کوتاه ایران را در جشنواره های بین المللی چگونه می بینید؟
بسیار خوب است و سینمای ایران در دنیا حرف های بسیاری برای گفتن دارد و احترام بسیاری به سینماگران ایرانی می گذارند و وقتی برایشان می گویید که درکلاس های اصغر فرهادی یا عباس کیارستمی حضور داشتید باورشان نمی شود. حتی فیلم سازان فیلم کوتاه از کشور های دور مانند پرو و یا برزیل با سینمای ایران و فیلمسازان خوب کشورمان آشنایی دارند. من با دوستی در مصر گفتگو می کردم که در شهری کوچک در مصر به نام لوکسور ورکشاپی را برای بچه های آماتور اطراف شهر گذاشته بود و فیلم سینمایی درباره الی را نمایش می داد. سینماگران ما افتخار آفریده اند و راه را برای ما باز کرده اند که قابل تقدیر است.
چه دلیلی باعث شد پس ازساخت مستند سینمایی درباره زندگی عزت الله انتظامی، به فکر تهیه کتابی با عنوان “من عزتم بچه سنگلج” افتادید؟ ازچه منابعی بهره بردید؟
بعد از مستند “…و آسمان آبی ” که درباره زندگی استاد انتظامی بود با مدارک و یادگاری های زیادی از ایشان روبرو شدم که سالها در گنجه خانه ی قیطریه که امروز تبدیل به موزه شده است نگه داری شده بود، تا این که سراغشان رفتم و پس از ساخت فیلم فکر کردم که این همه خاطره و تاریخ تئاتر و سینمای ایران نیاز به گردآوری دارد، حدود ۳ سال طول کشید تا کتاب آماده شد
برای ساخت مستندی متفاوت و به دور از کلیشه مرسوم مستندسازی چه کردید؟طبعا نگرانی هایی متوجه شما برای ارائه کار باکیفیت وجود داشته است!
بسیار نگران بودم و قرار شد اگر استاد فیلم را دوست نداشتند آن را پخش نکنیم که خداراشکر با کمک عوامل خوب و حرفه ای، فیلم ارزشمندی شد و در سال۸۹ ۱۳به اکران عمومی درآمد. سعی کردم تا از المان های تکراری که در فیلم های مستند مخصوصا مصاحبه محور استفاده می شود فاصله بگیرم، مستند های پرتره مختلفی از آدم های مختلف دیده بودم که تلاش کردم از کلیشه ها فاصله بگیرم.
نام …وآسمان آبی بر چه اساسی انتخاب شد و نظارت استاد انتظامی در مراحل کار چگونه بود؟
همیشه معتقد بودم که آقای عزت الله انتظامی مثل آسمان برای هنر سینمای ایران است. مانند آسمان وسیع و سرشار از برکت. ابتدا می خواستم نام مستند را “آسمان آبی همیشه می ماند” بگذارم که بعدها به نام” …و آسمان آبی” تغییر داده شد که برای فیلم مناسب تر بود. بله آقای عزت الله انتظامی در مراحل مختلف تدوین و .. در جریان کار قرار می گرفت و نظارت داشت اما هیچ دخالت مستقیمی در کار نداشت و به همه ی ما اعتماد کرده بود که به خاطر این اعتماد همیشه از ایشان سپاسگزارم.
در این سال ها شاهد دستمایه قرار دادن مسائل و دغدغه های زنان توسط فیلمسازان مرد نیز به مثابه زنان فیلمساز بودیم ،اما تفاوتی که وجود دارد این که شاید فیلمساز زن به دلیل درک کردن بهتر مسائل جاری فیلمی با این محتوا و در نظر گرفتن لطافت زنانه اش بهتر بتواند آن حس را به مخاطب ارائه کند. به نظر شما آیا می توان در این زمینه قائل به تفکیک جنسیتی شد؟
نه خیلی، چون در حوزه ادبیات ثابت شده که مردها هم می توانند بهترین رمانهای زنانه را با همان ظرافت بنویسند. به نظرم این موضوع به نگاه هنرمند و شناختی که از سوژه اش دارد مربوط می شود. ولی در ایران کمتر فیلمساز مردی را دیدم که به مسئله زنان درست پرداخته باشد که یکی از شاخص ترین آن ها آقای بهرام بیضایی است.
فیلم سینمایی پرسه در حوالی من نمایشگر دختری ۳۰ ساله با دغدغه ها و مسائل خاص در جامعه امروزی است. آیا فیلم شما می تواند فیلمی زنانه تلقی گردد؟ و آیا فضای زنانه فیلم مستلزم فمینیست بودن فیلمساز است؟
اگر معنای فیلم زنانه پرداختن به حس و حال و دنیای زنان باشد شاید بتوان فیلم را زنانه تلقی کرد. چیزی که شاید فقط یک زن آن را حس می کند و یا یک مرد با آنیمای قوی درونی اش (روان زنانه ) به آن شناخت رسیده باشد. اما زنانه ساختن مستلزم فمینیست بودن نیست، بسیاری فیلم زنانه می سازند که علیه خود زنان است.
در تجربه نخست سینمایی چرا به سراغ ساخت فیلمی با این مضمون رفتید؟
وقتی فیلمی از درون خود آدم بیرون بیاید همان حال و هوا را می گیرد و این بار حس و حال و دنیای من به این شکل بود که دلم می خواست آن را به تصویر بکشم و البته شاید محدودیت های جامعه ی مردسالار باعث می شد تا بخواهم بیشتر آن را نمایش دهم.
آیا فیلم زنانه ویژگی و نشانه خاصی دارد؟
شاید نتوان المان های مشخصی برای فیلم زنانه در نظر گرفت. زنانگی و مردانگی حال و هوا و مشخصه های متفاوتی دارند که وقتی با اثری روبرو می شویم که می تواند آن دنیا را برای ما زنده کند می توانیم اسم زنانه یا مردانه بر آن اثر بگذاریم. ممکن است در بسیاری مواقع هم فرهنگی بوده و از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت باشد.
نکته مهم فیلم محوریت قرار دادن دختری ۳۰ ساله است که هنوز ازدواج نکرده و در دنیای خودش مشغول بوده، اما از جایی متوجه نگرانی اطرافیان مبنی بر تاخیر در ازدواجش می شود و حتی نمی‌تواند مثل دوستانش به راحتی ازدواج کند! آیا می توان گفت سایه شخصیت ایده آل گرا، سخت گیر دارد؟
به نظرم عاشق شده ولی ضربه خورده است و اکنون دلش می خواهد در این حس و حال نزدیک به سی سالگی و این تنهایی حصاری دور خودش بکشد و در دنیای خود غرق شود و عشق را به گونه ای دیگر تجربه کند که به همین دلیل به دنبال تجربه کردن عشق می رود که آن هم ناکام می ماند چون در جای درست خودش قرار ندارد.
در فیلم به بهنام اشاره ای شد که شاید می توانست تنها مرد زندگی سایه باشد، چرا بیشتر به او نپرداختید؟
فکر کردم تا همین حد کفایت می کند. داستان ما تنهایی سایه بعد از بهنام است.
آیا بحران سی سالگی که در فیلم متوجه سایه است قابل تعمیم برای همه است؟
به نظرم خیلی فرهنگی است و مطمئنا بحران سی سالگی در ایران با فرانسه متفاوت است. شاید آنها بحران سی سالگی نداشته باشند یا در برهه دیگری داشته باشند، ولی با پرس و جو ها و صحبت هایی که من با دوستانم در ایران داشتم تقریبا این بحران به سراغ همه دختران و پسران رفته است.
علاقه به مادری کردن بیش از ازدواج ریشه روانشناختی و به نوعی تیپ شخصیتی بعضی از دختران است که در فیلم شما هم با آن مواجه می شویم!
این موضوع به شرایط اجتماعی ، فرهنگی و بیولوژیکی هر شخص مربوط می شود که برای هرفرد متفاوت است، ولی به نظرم بیشتر از نظر بیولوژیکی در این سن و سال همه سلول ها و هورومون های بدن برای مادر شدن فریاد می زنند.
در قانون کشور ما سرپرستی فرزند توسط فردی مجرد به لحاظ قانونی امکان پذیر نبود، اما اکنون قانونی تصویب شده که با داشتن شرایط خاص این امکان را برایشان فراهم می کند! تحقیقات شما دراین باره چگونه بود؟
بسیار در این زمینه تحقیق کردم، از سال ۹۲ ۱۳مجلس مصوبه ای را تصویب کرد که به خانم های مجرد بین ۳۰-۵۰ بچه تعلق می گیرد ولی مراحل قانونی طولانی دارد و دادگاه باید آن را تصویب کند. در سال ۹۴ ۱۳ که در حال تحقیق بودم به بهزیستی رفتم و آن زمان چند نمونه از افرادی را دیدم که دختربچه ای بهشان تعلق گرفته بود، ولی هنوز خیلی به جریان نیفتاده بود، چون معمولا پروسه دادگاه ۲ سال طول می کشد. ولی متاسفانه آن زمان قاچاق نوزاد حسابی داغ بود که هم چنان نیز وجود دارد.
آیا داستان فیلم و حتی شخصیت سایه می تواند جهان شمول باشد؟
به نظرم هر دختری که درگیر مادر شدن باشد می تواند با آن همذات پنداری کند چرا فیلم در گروه هنر و تجربه اکران شد؟
با توجه به شرایط اکران عمومی و سختی های آن تصمیم بر این شد که در فضای امن هنروتجربه اکران کنیم.
به نظر شما تماشاگر فیلم هنر و تجربه ای چه فرقی با تماشاگر عادی دارد؟
تماشاگر هنروتجربه انتخاب و مطالعه می کند و سپس برای دیدن فیلم می رود، شاید هنرو تجربه کمتر تماشاگر تفریحی و گذری داشته باشد که به نظرم برای هر فیلمی که در گروه هنروتجربه اکران می شود مزیتی محسوب می شود.
نام فیلم تداعی گر کتاب مصطفی مستور برای همه است. چطور به انتخاب این نام رسیدید؟
بله. چند سال پیش با کتاب خوبی که نامش “پرسه در حوالی زندگی” بود و مصطفی مستور آن را نوشته بود آشنا شدم که کتاب را بسیار دوست داشتم و حتی دلم می خواست نمایشنامه ای از روی آن کار کنم. وقتی به انتخاب نام فیلم فکر می کردم به طرز عجیبی این نام مدام در ذهنم می چرخید که در نهایت این نام انتخاب شد.
چطور تهیه کنندگی کار را با وجود کارگردانی به عهده گرفتید؟طبیعتا تجربه کار همزمان در نخستین تجربه سینمایی سخت است!
تمایل داشتم در این عرصه حضور داشته باشم و برایم تجربه ای بود که می توانست در آینده و فیلمسازی به من کمک نماید. بله بسیار سخت بود چون به نظرم ارشاد و بیشتر تهیه کنندگان مشهور را می شناسد و به آن ها بها می دهد و به عنوان فیلمساز اولی ورود به این حوزه مشکل است اما وقتی فرد در کارش موفق می شود شیرینی خاصی به همراه دارد.
نقش و حضور فیلمسازان جوان را در سینمای امروز چگونه می بینید؟ و چه باید بکنند تا در مسیر فیلمسازی و مانع هایی که برایشان رقم می خورد هم چنان با انگیزه گام بردارند؟
اگر فیلمساز هدفمند باشد، کفش های آهنی به پا کند، کمی استعداد داشته باشد می تواند راه خود را بیابد و در مسیر صحیح قرار گیرد. ماجرای وزارت ارشاد، پروانه ساخت، ممیزی همه موانعی است که در بعضی شرایط می تواند آزاردهنده و سد راه باشند ولی ما به این دلخوری ها و پیش بردن هدف هایمان عادت کردیم. شاید به اندازه ای که یک فیلمساز در اروپا و آمریکا برای فیلمسازی انرژی می گذارد، ما پنجاه برابر باید هزینه و انرژی بگذاریم تا به هدف برسیم. امیدوارم دوستان در وزارت فرهنگ و ارشاد فکری برای این روند داشته باشند تا این میزان انرژی از ما گرفته نشود. فیلمسازان جوان نقش پر رنگ، خلاق و خوبی در سینمای ما دارند و بسیار خوشحالم که اکنون فیلمسازان جوان با ایده نو، فرم و ژانرهای متفاوت در سینما حضور دارند. معتقدم ذهن نو و خلاق باید در کنار تجربه های قدیمی قرار بگیرد تا اتفاقات خوبی را رقم بزند. کشور ما بیش از کشورهای دیگر دارای فیلمسازان جوان خلاق است که پیوسته در عرصه های جهانی می درخشند.
تاریخ گفتگو: خرداد ۹۶