متاسفانه هنروتجربه به ژانر تبدیل شده است
پروژه کارستان از حدود چهار سال پیش با هدف ثبت و روایت انسان های موفق و تلاش برای ایجاد فضایی امیدوار کننده در شرایط یاس آور جامعه امروز با تیمی حرفه‌ای از مستندسازان به تهیه کنندگی مجتبی میرطهماسب و مشاور هنری رخشان بنی اعتماد به شکل جدی کار خود را آغاز کرد و ساخت مستند شاعران زندگی با محوریت قرار دادن زندگی شیرین پارسی به شیرین برق نورد مستند ساز حرفه ای که تجربه همکاری با رخشان بنی اعتماد را داشته سپرده شد. برق نورد تجربه ساخت چندین مستند از جمله” ۲۱ روز و من”،” صحنه هایی از یک طلاق “و چند فیلم کوتاه مانند” کسوف”،” صبح بخیر مونالیزا” را در کارنامه دارد. وی همچنین تدوین فیلم مستند “آی آدم ها” به کارگردانی رخشان بنی اعتماد و” جشن تکلیف” به کارگردانی فیروزه خسروی را برعهده داشته است. شاعران زندگی که روایتی شاعرانه از زندگی، کار و دغدغه‌های شیرین پارسی فعال اجتماعی در حوزه زنان و فعال محیط زیست است موفق شد تا در جشنواره بین المللی فیلم سبز در سئول جایزه ویژه هیات داوران را از آن خود نماید. اکران این مستند در گروه هنر و تجربه فرصت دیده شدن را به خوبی پیدا نمود و تاکنون با استقبال بسیار خوبی از سوی مردم مواجه شده است.
با وجود برگزاری جشنواره ای موسوم به سینما حقیقت و توجه بیش از پیش به سینمای مستند و اکران آن در گروه هنر و تجربه، ولی به نظر می رسد سینمای مستند در مقایسه با سینمای داستانی مهجورتر واقع شده است!
به نظرم جشنواره سینما حقیقت که چند سال از برگزاری آن می‌گذرد در مقایسه با سال‌های اول از استقبال بسیار خوبی برخوردار شده است. در حقیقت، استقبال از فیلمهای مستند افزایش یافته است. اما سینمای مستند هنوز جایگاهی که باید داشته باشد را پیدا نکرده. جایگاه اصلی سینمای مستند تلویزیون است و در همه جای دنیا شبکه های فرهنگی و تلویزیون ها توجه ویژه ای به سینمای مستند دارند. درسینمای مستند مردم با مسائل اجتماعی کشورشان بدون واسطه آشنا می شوند. فضای سینمای مستقل کشور ما پر از سانسور است و همیشه فیلمساز به سیاه‌نمایی محکوم می‌شود و دستش برای پرداخت به مسائل انتقادی پیرامون بسته است. اساسا هراسی از سینمای مستند اجتماعی وجود دارد که در این میان محدودیت‌های گسترده ای را اعمال می کنند که پا نگیرد.
حتی مستندهای به نمایش درآمده از تلویزیون هم جذابیت های لازم برای جذب مخاطبان را ندارد. به نظر شما چه باید کرد تا از خاستگاه اصلی تلویزیون بتوان عده ای را مشتاق نمود؟
اغلب مستند های پخش شده از تلویزیون فاقد نگاه تحلیلی و انتقادی به جامعه هستند و بیننده کمتر، دغدغه های خود را در آن فیلم ها می بیند، بنابراین با فیلم مستند ارتباط برقرار نمی کند. در واقع روشنگری در آن فیلم ها اتفاق نمی افتد. از سویی سینمای مستند اکران، یعنی فیلم مستندی که به نیت اکران در سینماها ساخته می شود در مقایسه با سینمای داستانی در همه جای دنیا مهجور می ماند و برعکس مستندهایی که برای تلویزیون ساخته می شود حتی در کشورهای اروپایی نیز قوی عمل نمی کند. باید سینمای مستند جدی گرفته شود و عقب‌تر از سینمای داستانی فرض نشود.
می توان گفت یکی ازدلایل اشتیاق مخاطبان سینمای داستانی متوجه تبلیغات گسترده و پوستری با حضور استارهای سینما و سینمای کلاسیک مورد پسندشان است و تفاوت مخاطبان سینمای داستانی و مستند از اینجا هویدا می شود!
برای اکران اغلب فیلم های داستانی تبلیغات گسترده ای می شود و پوستر ها و بنرهای آنها را در سطح شهر می بینیم ولی به سینمای مستند این شانس داده نمی شود تا امتحان ، ارزیابی و معیار سنجی شود چون من شک دارم که سینمای مستند مخاطب نداشته باشد. ارزش سینمای مستند در این است که مخاطبان خود را بدون یدک کشیدن هیچ استاری و تنها با تصور این که قرار است روایت قصه آدم ها دیده شود به سینما می کشاند و بیننده عام می‌تواند طرفدار این نوع ژانر در مقایسه با سینمای داستانی بدنه باشد چون خود و مسائل اجتماعی خودش را بی واسطه در آن مستندها پیدا می‌کند.
گروه هنر و تجربه این امکان را فراهم کرده تا فیلم های مستند و کوتاه دیده نشده که فرصت نمایش برایشان وجود نداشت به اکران در بیاید و مخاطبان علاقه‌مند خود را یافته است. درباره کارکرد شکل‌گیری این گروه با همه نقاط ضعف و قوت آن بگویید!
در این که هنر و تجربه به فرصتی تبدیل شده که امکان دیده شدن فیلم ها بیشتر بوجود بیاید باعث خوشحالی است. من سه مستند به نمایش درنیامده دارم که در جشنواره ها و نمایش های کوچک خصوصی دیده شده اند، اما شاعران زندگی به اکران عمومی درآمد و بازخورد های بسیار خوبی از آن می گیرم که برایم بالطبع خوشایند است. به همت مجتبی میرطهماسب تهیه کننده پروژه تبلیغات خوبی صورت گرفته که نتیجه آن را می بینیم. اما اتفاقی که به فرهنگ ما ایرانیان مربوط می شود این است که تا کار و موضوعی باب می شود و شکل می گیرد قصد تغییر ماهیتش را داریم و اجازه کمال به آن نمی دهیم. متاسفانه هنروتجربه به ژانر تبدیل شده و این جمله را بسیار می شنویم که عنوان می شود فیلم هنر و تجربه ای که معنی آن را متوجه نمی‌شوم. بسیار سریع در قالبی می‌رویم بدون آن که ماهیتش را بدانیم که اشتباه است دوم این که هر نوع سینمای داستانی ای که موقعیت اکران نمی گیرد نیز دراین گروه قرار می گیرد که لزوما فیلم های باکیفیتی هم نیستند و صرفا چون فرصت اکران بزرگ و اصلی را نگرفته اند به گروه هنر و تجربه ارجاع داده می شوند که قرار نبود چنین اتفاقی در این گروه بیفتد.
اختصاص سالن های نمایش و زمان بندی سانس ها به مستند شاعران زندگی چگونه است؟
متاسفانه مخاطب با یکسری سالن ها و سانس های مشخص از یک فیلم در گروه هنر و تجربه مواجه نیست و دچار سردرگمی می‌شود. پیشنهادم این است که مدت زمان نمایش فیلم ها کوتاه باشد مثلا ۲ ماه ولی متداوم در سینماها و سانس هایی مشخص، فیلم ها نمایش داده شوند. به نظرم کارایی بیشتری خواهد داشت.
چرا مستندهای پیش از این شما امکان نمایش پیدا نکرد و مستندساز غالبا تا چه حد مجاز به رعایت خط قرمزها و سانسور است که به پیکره اصلی آسیب وارد نشود؟
به دلیل محتوای سه مستند که به آن ایراد وارد شد نتوانستم مجوز بگیرم. در سینمای داستانی شاید فیلمساز بتواند با هر ترفندی حرفش را بزند که بسیاری اوقات هم به دلیل سانسور الکن می ماند ولی در مستند با آدم‌های واقعی و حقیقی روبه‌رو هستیم و نمی توانم معنی سانسور را بفهمم و به خود اجازه نمی‌دهم به فردی که مقابل دوربین قرار می‌گیرد بگویم که چه بپوشد و چه بگوید؟! اصولا در سینمای مستند نباید به این مسائل فکرکرد و هیچ کدام از مستندهایم را این گونه نساخته ام و نتیجتا به صورت رسمی نمایش داده نشده اند چون محدودیت‌ها را رعایت نمی کردم. نمی توانم هویت کاراکتر را تغییر دهم که مورد پسند دولت قرار گیرد. انگیزه قوی که باعث می شود ساخت فیلم مستند را متوقف نکنم این است که همیشه اعتقاد دارم اگر امروز امکان نمایش فیلم فراهم نمی شود ولی ۱۰ سال بعد شاید نمایش داده شود بنابراین اکنون احساس کردم باید آن را به تصویر بکشم و ذهن خود را از محدودیت و سانسورها آزاد نمایم و به شکل حرفه ای آن را ثبت کنم. مطمئن هستم این فیلم ها در تاریخ اجتماعی کشور می مانند. البته این که فیلم در زمان خود اکران نشود غم انگیز است به دلیل این که همه فیلمسازان تمایل دارند نتیجه کار را همان زمان یا زمانی نزدیک تر بگیرند چون نشأت گرفته از زمان خود بوده است. مستند ساز بیش از فیلم ساز بودن یک دغدغه مند و کنشگر اجتماعی است و با ابزار سینما دغدغه ها، باورها، سوال ها و جستجو هایش را به تصویر می کشد، فارغ از اینکه آیا لزوما مجوز می‌گیرد یا نه؟! مستندساز در لحظه ای تاریخی، فکر می کند باید موضوعی را به تصویر بکشد و سکوت جایز نیست.
چطور ساخت مستند شاعران زندگی از مجموع پروژه کارستان به شماسپرده شد؟
طرح اصلی این پروژه ۱۰ سال پیش توسط رخشان بنی اعتماد و فیروزه صابر، مدیرعامل بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان به وجود آمد. آنها که با خیل عظیم مهاجرت جوانان به خارج از کشور و فضای یاس و نا امیدی در جامعه مواجه شده بودند، تصمیم به ساخت مجموعه ای گرفتند که تمرکزشان بر انسان های موفق باشد. از دید آنها تعریف موفقیت، نه لزوما پولدار بودن بلکه داشتن پشتکار و مقاوم و مبارز بودن است. ۴ سال پیش این پروژه مفصل و زمانبر به همت مجتبی میرطهماسب آغاز شد و دوستان به شکل خستگی ناپذیر کار کردند. آنها به لیستی چند صد نفره از افراد و کارآفرینان یا به قول خانم بنی اعتماد، ارزش آفرینان ی که رویکردی خاص به زندگی و کار داشتند رسیدند و پس از بررسی های گوناگون، در نهایت به ۲۶ نفر رسیدند. سپس از چندین فیلمساز دعوت به همکاری کردند. همکاری با رخشان بنی اعتماد و مجتبی میر طهماسب، دو فیلمساز حرفه ای و دغدغه مند باعث افتخار من بود. علاوه بر آنکه خانم بنی اعتماد و آقای میرطهماسب واقف بر مستندهای قبلی من بودند، خوشبختانه از چند سال قبل نیز، فرصت همکاری با خانم بنی اعتماد بعنوان تدوینگر سه فیلم مستند اخیر ایشان را داشتم. این همکاری باعث شد تا با نگاه یکدیگر بیشتر آشنا شویم و از هم شناخت بهتری پیدا کنیم.
گویا با شیرین پارسی پیش از ساخت مستند آشنایی داشتید. درباره این همکاری و پژوهش ها بگویید!
سه سال پیش برای فیلم کوتاهی که با همسرم برای بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان می ساختیم با تعدادی کارآفرین خانم آشنا شدیم که شیرین پارسی یکی از آنها بود. بعدتر وقتی متوجه شدم ایشان برای مجموعه کارستان انتخاب شده اند بسیار خوشحال شدم. ویژگی بسیار مهم خانم پارسی ایستادن پای تصمیم های بسیار سخت در زندگیش است. تفاوت آدم ها در پایداری آنها نسبت به تصمیماتی است که در زندگیشان می گیرند. ایشان و همسرش سالها خارج از کشور بودند ولی به ندای درون خودشان گوش دادند و برای هدف های بزرگی که داشتند، تصمیم به بازگشت به ایران و زندگی در شمال کشور گرفتند. در واقع با ایشان دغدغه ای مشترک و نزدیک را احساس می‌کردم که ما را به هم پیوند می‌ داد. آشنایی با ایشان دریچه دیگری را به زندگی من باز کرد. مستند سازی برایم راهی است که می پیمایم تا کشف و شهود کنم، تا به مسیر جدید برسم و این تجربه ای بی‌نظیر است.
گاهی بعضی مستندها قابلیت گزارشی شدن می گیرند و باعث می شود تا مخاطبان آن را پس بزنند. اما برای مستند شما این اتفاق نیفتاد و در هر مرحله از فیلم شاهد کشف و شهود مخاطب برای دیدن بانویی موفق هستیم که حس متفاوتی را برای تماشاگر رقم می‌زند! دلیل آن را چه می دانید؟
اولا ایشان شخصیتی چند بعدی داشت و مستلزم این بود که به ابعاد مختلف او پرداخته شود و این فرصتی شد تا فیلم پر از اتفاقات و لحظات متفاوت باشد. دوم همکاری فوق العاده ایشان با من بود و از این بابت قدردان او هستم. سوم این که همواره آگاه به این موضوع هستم که مستندی کسل کننده نسازم و لحظات زندگی در مستند ها برایم اهمیت دارد چون باعث می‌شود تا فیلم زنده شود و بیننده خود و موقعیت‌های مشابه خود را در آن ببیند و چهارم راهنمایی ها و پیشنهادهای کلیدی خانم بنی اعتماد و مجتبی میرطهماسب بود که بی شک بسیار تاثیر گذار بودند.
آیا معمولا نگارش فیلمنامه پیش از ساخت مستند شکل می گیرد و یا در حین ساخت شرایط نگارش آن فراهم می شود؟
در سینمای مستند لزوما نمی توان همانند فیلمنامه را پیاده کرد و ساخت اما نقشه کلی باید داشت. این مستند امکان آن را داد تا فیلمنامه ای برایش بنویسیم چون بعضی فیلم ها این امکان را نمی دهند مثلا فیلم هایی که وقایع نگاری می کنند و فیلم ساز نمی داند عاقبت داستان فیلمش چه می شود. البته هستند مستندسازانی که برای آن دسته از فیلم ها نیز فیلمنامه کامل می نویسند اما ساخت فیلم مستندی که همه چیز آن در کنترل من باشد مورد علاقه ام نیست.
زیبایی بصری خطه شمال جذابیت خاصی به مستند داده که البته مرهون فیلمبرداری خوب محمدرضا جهان پناه و انتخاب هوشمندانه شیرین پارسی برای زندگی دارد. همکاری با محمدرضا جهان پناه برای خلق لحظات و فضاهای بکر در فیلم چگونه بود ؟
شانس دیگر من وجود لوکیشنی بود که به لحاظ بصری قابلیت های فراوانی داشت و داشتن فیلمبرداری مثل محمدرضا جهان پناه فیلمبردار با تجربه و کارکشته سینمای مستند که همسر و همراهم بوده و سال ها با هم کار کرده ایم. ایشان از زمان انجام پژوهش ها فضا را دید و درباره فیلمبرداری با هم صحبت کردیم و به این نتیجه رسیدیم که فیلم استوار بر تصاویر باشد با این توجه که کارت پستالی نشود و زندگی در آن جریان داشته باشد. وقتی به عوامل کار مطمئن هستید، به آن ها اعتماد می‌کنید و برای او هم آزادی عمل متصور هستید تا با لذت کار صورت گیرد.
آیا زن بودن شما تاثیری در نگاه زنانه و لطیف این مستند داشت؟ به نظر شما اگر فیلمساز مرد آن را می ساخت به مستندی با این حجم از احساسات جاری در فیلم می رسیدیم؟
به تفکیک جنسیتی در این مسئله قائل نیستم و به نظرم رویکرد آدم ها کارشان را شکل می دهد. بسیاری از مرد ها دارای روحیه لطیف هستند مثل معماران و طراحان کاشی کاری مساجد زیبای ایران یا مثلا باباطاهر، خیام و شاعران دیگر که به لطافت هر چه تمامتر شعر گفتند ولی در عین حال ممکن است یک خانم به ظرافت‌هایی توجه کند که مردی چون آن موقعیت را نداشته نمی توانسته آن را تجربه کند.
مستند شاعران زندگی تا چه حد می‌تواند تلاشی برای بازیابی هویت از دست رفته زنان و ترغیب آنها به کار آفرینی باشد؟
بسیار زیاد و نتیجه اش بازخوردی بود که از فیلم گرفتم. فیلم های گذشته من بدون نیت خاصی و فقط به دلیل پرداخت به مسائل پیچیده جوانان امروز تهران به نوعی تراژیک شده اند ولی خوشحالم فیلم شاعران زندگی مثل بمب انرژی عمل کرد و باعث شد تا حتی مردان طور دیگری به زنان نگاه کنند. شیرین پارسی با وجود این که فعال حقوق زنان است ولی به گونه ای صحبت نمی کند که مردها نسبت به آن جبهه بگیرند. در صحبت ‌های او خلوص و اعتقادی وجود دارد که به دل می‌نشیند و باعث می‌شود به صحبت‌های او فکر کنند.
دغدغه شما ساخت چه مسائلی در مستند است؟ به نظر می رسد دغدغه زنان دارید!
بیشتر درباره مسائل اجتماعی که پیرامون خود می بینم و مسائل ظریف در حوزه حقوق زنان که در جامعه مغفول مانده است. مثلا موضوع دو فیلم قبلی من دغدغه زوجی برای بچه دار شدن یا نشدن و یا طلاق یک زوج به شیوه ای خاص بود. همیشه در ساخت مستند خود را درگیر موضوع می‌کنم و به دغدغه هایم می‌پردازم. برایم اتفاق افتاده که پیشنهاد ساخت فیلم داشته ام ولی بعد از مدتی و طی پژوهش های صورت گرفته متوجه شده ام که دغدغه ام نبوده و کار را ترک کرده ام.
با اشاره ای که به عنوان سیاه نمایی داشتید و در میان منتقدین و اهالی سینما رواج دارد. آیا اعتقاد به سیاه‌نمایی به ویژه در سینمای مستند دارید؟
به نظرم بی هویت تر از این کلمه وجود ندارد. فیلم هایی وجود دارند که صرفا نمایشگر اتفاقات ناگوار و آزاردهنده و نقاط ضعف یک جامعه هستند که گاه می توانند بسیار اغراق آمیز، دروغین و غیرقابل باور باشند. من به این فیلم ها می گویم فیلم های اگزوتیک. یعنی فیلم هایی که سازنده آن با موضوعی که مطرح می کند بیگانه است اما صرفا چون آن موضوع را جذاب و اگزوتیک یافته به سراغش می رود. در نتیجه فیلمش باور پذیر و تاثیر گذار نمی شود. در حالیکه مثلا فیلمسازی مثل رخشان بنی اعتماد نسبت به سوژه فیلم هایش بی تفاوت نیست و انسان دغدغه مندی است و فیلم هایش چون از دل واقعیت می آیند به دل می نشینند. به کار بردن کلمه سیاه‌نمایی باعث می شود که فیلم دغدغه مند خوب و فیلم فرصت طلبانه بد را در یک کفه بگذاریم پس از اساس به کار بردن این واژه اشتباه است.
مستند شاعران زندگی موفق شد تا در جشنواره بین المللی فیلم سبز در سئول جایزه ویژه هیات داوران را کسب کند. بازخورد به مستند و بانویی موفق در ایران چگونه بود؟
بسیار خوب و نقد های مثبت بسیاری نوشته شد. چند بعدی بودن خانم پارسی توجه همه را جلب کرد و با وجود رویکرد محیط زیستی جشنواره ولی وجه شاعرانگی فیلم برایشان جذاب بود. بیانیه ای که برای اهدای جایزه خوانده شد این مستند را نمونه کاملی از آشتی با طبیعت در جهان ماشینی امروز خواند که تصویر متفاوتی از ایران، زن قدرتمند و طبیعتی زیبا را به آنها نشان داد.
متاسفانه این روزها دغدغه پیدا کردن تهیه کننده برای فیلمسازان مستند بسیار زیاد است و باعث می شود تا پروژه هایی با موضوعات ناب روی زمین بماند!
با احترام به تهیه کنندگان سینمای مستند، ولی تهیه کننده دغدغه مند و خوب بسیار کم و انگشت‌شمار است. در نتیجه کمیاب و سختگیرتر می شوند. دلیل آن بازده مالی کم از سینمای مستند است. متاسفانه این فکر وجود دارد که به راحتی می شود فیلم مستند ساخت. در نتیجه شاهد فیلم هایی با کیفیت پایین هستیم. چند سالی است این نگاه کمی تغییر کرده و انتظار می رود فیلم مستند از کیفیت مناسبی برخوردار باشد. از مجتبی میرطهماسب برای انتخاب عوامل حرفه ای جهت ساخت این مستند تشکر می کنم.
نظر شیرین پارسی درباره این میزان استقبال از مستند شاعران زندگی چه بود؟
با هم ارتباط عمیقی داریم و در این باره بسیار گفتگو می کنیم و ایشان راضی است. بسیار جالب است که ایشان می گوید این میزان استقبال از فیلم نشان دهنده یک نیاز در جامعه است. به نظرم استقبال از مستند شاعران زندگی و دیگر فیلم های کارستان نشان می دهد جامعه نیاز به دیدن انسان هایی مقاوم و مبارز با رویکردی متفاوت نسبت به زندگی و کار دارد.
تاریخ گفتگو: مرداد ۹۶