از نسل فیلمسازان سینمای ناب
علی محمد قاسمی فعالیت فیلمسازی خود را از سال ۱۳۶۴ در سینمای جوان نجف آباد آغاز کرد. او از نسل فیلمسازانی است که به قول خودش در دوره ای وارد عرصه سینما شدند که تفکر، راه و روش فیلمسازی در مسیر سینمای تاب بود. قاسمی در طول سال های پر نشیب و فراز فیلمسازی کوتاه به ساخت ۴۰ فیلم کوتاه و تعدادی مستند همت گمارد. او ۱۰۰ فیلم ۳۵ میلمتری و ویدیویی و ۱۰ فیلم بلند سینمایی هم چون “خیابان های آرام”، “باد و مه”، و ” خرس” را فیلمبرداری کرده است. در این میان با گزیده کاری، تدوین چندین فیلم ” مثل تهران انار ندارد” را بر عهده گرفت. قاسمی در سال ۱۳۸۴ اولین فیلم بلند سینمایی اش را به نام ” یادداشت بر زمین” ساخت و در کارنامه اش فیلم تلویزیونی “شهربانو” را کارگردانی کرده است. وی در جشنواره های مختلف بین المللی همچون کن فر انسه، ونیز ایتالیا و..حضور داشته است. قاسمی در جشنواره فیلم فجر امسال با فیلم “خرس” ساخته خسرو معصومی که مدیریت فیلمبرداری آن را به عهده داشت حضور یافت.
شما در بیشتر عرصه های سینما حضور داشته و دستی بر آتش دارید. دغدغه شما در همان ابتدای کار از ساخت فیلم کوتاه، رسیدن به تولید فیلم بلند بود؟
نه. از همان ابتدا وسوسه ساختن کار بلند سینمایی نداشتم. جزء آن دسته از هنرجوهایی بودم که اعتقاد داشتند فیلم کوتاه می تواند مستقل بوده و توان این را دارد که جوابگوی ذوق و شور فیلمساز باشد. با عوض شدن فضا و تغییراتی که در مدیریت فرهنگی ایجاد شد، این حس به وجود آمد که فیلم کوتاه به ویژه نوع داستانی آن در شرایط فعلی نمی تواند همه زندگی انسان را پر نماید. به همین دلیل در سال۱۳۸۰ اولین فیلم بلند سینمایی ام را ساختم و پس از آن عملا بسیار کم فیلم کوتاه ساختم. احساس می کردم در آن شرایط مستند بیشتر از فیلم داستانی می تواند هویت و تاثیر داشته باشد. کم کم وارد سینمای بدنه شدم و با کارگردان هایی که به آن ها ارادت داشتم یا فیلمنامه های خوبی داشتند همکاری کرده و فیلمبرداری کارشان را قبول می کردم. در حقیقت تداخل تدریجی پیش آمد و باعث شد به سمت فیلم بلند و مستند بروم و عمده نیرویم را برای آن بگذارم. باید بگویم رفته رفته نسبت به فیلم کوتاه نگاه متفاوت تری پیدا کردم و به مرور نحوه مدیریت و سیاست های فرهنگی کشور موجب شد مسیرم را عوض کنیم.
گویا تدوین چندین فیلم را بر عهده داشتید. تجربه آن چگونه بود؟
از همان سال ها در دوره های آموزشی این حقیقت همواره در ذهن ما بود که اگر می خواهیم فیلمساز خوبی شویم،باید عکاسی، فیلمبرداری، صدا، تدوین و.. را خوب بشناسیم. کارگردانی که شناخت کافی روی هر یک از این موارد نداشته باشد در زول کار دچار مشکل می شود. سینما فقط قصه گویی و روایت نیست. تعریف فیلمساز خوب برای ما این بود که به همه نکات و مسائل اشراف داشته باشیم. به همین دلیل بود که تدوین ۵۰ مستند و فیلم کوتاه را انجام دادم.
ولی در واقع تمرکز شما روی کارگردانی بوده است. این طور نیست؟
بله. کارگردانی بوده ولی در چند سال اخیر شرایط مناسبی برای کارگردانی و ساخت فیلم برایم به وجود نیامده و شرایط فیلمسازی هم که اکنون عجیب وغریب است. من جزء افرادی نیستم که حاضر باشم در هر شرایطی فیلم بسازم پس فعالیت در زمینه کارگردانی را کم کردم و بیشتر تمرکزم در حال حاضر روی فیلمبرداری است. در مورد تدوین هم باید بگویم که اگر کار دارای ویژگی باشد یا فرصتی داشته باشم آن را می پذیرم.
فیلمبرداری، کاری بسیار تخصصی است. شما آن را به طور آکادمیک فرا گرفتید یا به صورت تجربی؟
به طور تجربی فرا گرفتم. البته تمام منابع مکتوبی را که در دسترس داشتم مطالعه کردم. ما نسل سنمای جوان بعد از لنقلاب هستیم و در فضایی که حاکم بوده توانستیم آزمایشگاهی سینما را یاد بگیریم. پس از آن تعدادی از ما وارد دانشگاه شدند و عده ای دیگر هم به طور تجربی آن را ادامه دادند. من این مسیر را تجربی طی کردم. چند بار در دانشگاه یک بار رشته سینما و دو بار هم در رشته تئاتر قبول شدم، اما انگیزه چندانی برای رفتن به دانشگاه و آموختن به شیوه آکادمیک نداشتم. حس می کردم تمام مسیر را فرا گرفته ام. با مشورتی هم که با دوستان داشتم به همین نتیجه رسیده بودم.
نقش انجمن سینمای جوان در ساخت فیلم کوتاه به عنوان حامی در آن دوره چه بود؟
در دوره ما شانس این وجود داشت که مدیریت خوبی بر فضا و محیط حاکم بود و تصمیمات دراز مدت و زیر بنایی گرفته می شد. در واقع به طور ریشه ای اقدام به آموزش سینما به نسل جوان می شد. به نظرم دلیل عمده فیلمساز شدن و ورود ما تلاش دوستانی است که در دهه ۶۰ تصمیم گرفتند سینمای جوان را در مرکز و شهرستان های مختلف ایجاد کنند. من نیز از دفتر نجف آباد کارم را شروع کردم. نسل فعلی فیلمسازان ما برآمده از دوره ای هستند که سینمای جوان را به سختی پیش بردند و پس از این سال هابالاخره این تلاش همگانی جواب داد و نسلی از فیلمسازان وارد عرصه سینما شدند که تفکر، راه و روش آن ها در مسیر سینمای ناب بود. آن ها آموختند که به زبان سینما و تصویر قصه بگویند. ما متعلق به این نسل هستیم. به لحاظ تفکر مدیریت درست و کار زیر بنایی جای آن دوستان همیشه خالی است و حاصل آن نسل فیلمسازانی است که به نظرم جایگاه خود را پیدا کرده است.
در زمان ساخت فیلم کوتاه فیلم نامه هایتان را خودتان می نوشتید؟
اساسا یاد گرفته بودیم قصه را از ابتدا شروع کنیم و همه کار را خودمان انجام دهیم. به هر حال سینمای ارزان قیمتی بود، در یک فضای صمیمی و پر از صداقت و دوستی و شور کارها پیش می رفت و کسی بابت کاری که انجام می داد پول نمی گرفت. همه به دنبال آن بودند که به هم کمک کرده و تجربه کسب کنند، به گونه ای هیئتی و انجمنی کار را پیش می بردیم. هر بار یکی بسته به ضرورت و نیاز مسئولیتی را به عهده می گرفت. مثلا اگر شخصی کارگردان فیلمی بود در فیلم بعدی تدوینگر می شد…در واقع فضای ترکیبی و آزمایشگاهی ایجاد شده بود تا به درستی سینما را فرا بگیریم.
فیلم کوتاه قابلیت ارائه پیام در مدت زمانی کوتاه به مخاطب را دارد واقعا چه باید کرد تا مردم از این نوع سینما بیشتر استقبال کنند و آن را دوست داشته باشند؟
حرکت خوب و رو به رشدی که با شناخت و درک شروع شده بود امکان ادامه پیدا کردن نیافت.رها شد و در مسیر خودگاه به دست کسانی افتاد که نسبت به این مقوله شناخت چندانی نداشتند و صرفا با نشستن بر صندلی مدیریت و حقوق سر ماه گرفتن تصور می کردند که می توانند کارها را پیش ببرند. مسائل فرهنگی ما اغلب وابسته به روزمرگی و تصمیمات مقطعی بوده است و این باعث می شود که انرژی زیادی را به لحاظ نیروی انسانی و مالی از دست بدهیم.
نظرتان راجع به برگزاری جشنواره های فیلم کوتاه، آموزشی و موضوعی چیست و این جشنواره ها چه تاثیری روی علاقه مندان به ساخت فیلم مستند و کوتاه می گذارند؟
در یک مقطع زمانی به شدت معتقد بودم که هر جشنواره ای که برگزار می شود به لحاظ فضای متفاوت فرهنگی و جنب و جوشی که در دست اندرکاران ایجاد می کند می تواند رشد دهنده و تاثیرگذار باشد ولی در چند سال اخیر به سبب این که فضا و اهداف عوض شده است، چنین نتیجه ای را نمی بینم. وقتی در یک دوره ای جایزه نفر اول را از بزرگان سینما دریافت می کردم و اکنون قرار است از کسی بگیرم که حتی یک فیلم در کارنامه اش ندارد، دیگر چه نتیجه کارساز و موثری ممکن است از این جشنواره گرفته شود؟ در واقع انگیزه خود را از دست می دهم. جشنواره فیلم فجر هم دیگر انگیزه ایجاد نمی کند. انگیزه قوی در همان سال هایی بود که یک فیلم هشت میلیمتری که برای شرکت در جشنواره آماده می کردیم تصور می کردیم اتفاق بزرگی افتاده است.
سوال من این است که چه چیز جشنواره را مهم می کند؟
یکی گزینش درست هیأت انتخاب و داوری. وقتی نتیجه هیأت داوری فیلمی بی کیفیت باشد مسیری که باید به سختی طی شود یک شبه گذرانده و از قضا جایزه هم دریافت می شود! در این صورت تکلیف چیست؟موضوع اکران نیز دیگر تاثیرگذار نیست. مردم هم دیگر برایشان مهم نیست که فیلمی جایزه گرفته یا نگرفته باشد. مردم خود یاد گرفته اند داور باشند. آن قدر هشیارانه برخورد و پیگیری و تصمیم گیری می کنند که دیگر داوری ناقص و ضعیف برایشان هیچ اهمیتی ندارد.
ارتباط موثر یک فیلم با مخاطب در سینما چه ارتباطی با نحوه اداره آن دارد؟
ما فیلمسازان هشیار و ویژه ای داریم تا از امکانات و شرایطی که داریم به بهترین نحوه استفاده کنند. یک دهه نام ایران با سینمای ایران و جهان عجین بود اما اکنون به ندرت فیلمی داریم که مطرح شود. زمانی که با یک فیلم ۱۶ میلیمتری در جشنواره فیلم کوتاه حاضر بودم یادم می آید که مدیرش را خوب می شناختم. اکنون او هم چنان مدیر آن جشنواره است و دورانی را طی کرده و یاد گرفته چگونه مدیریت و برنامه ریزی کند. در حالی که در کشور ما تا مدیری می خواهد نحوه برخورد با یک فیلمساز را بشناسد، تغییر می کند. مدیریت فرهنگی با دیگر مدیریت ها تفاوت دارد. او نیاز به شناخت زمان، درک صحیح از روحیه هنرمندان و فیلمسازان دارد.
کمی درباره فیلم بلندتان توضیح دهید؟
اولین فیلم بلندم”یادداشت بر زمین” در سال ۱۳۸۴ و با حمایت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی طی یک دوره طولانی چهار ساله در تالش گیلان ساخته شد. به نظرم از لحاظ ساختاری در سینمای ایران کاری متفاوت است. این فیلم با بی مهری مواجه شد. در جشنواره فیلم فجر می توانست نمایش درستی داشته باشد و به بهانه این که اولین بار در جشنواره های ونیز و… حضور داشته و در فجر نبوده، از جشنواره کنار گذاشته شد و در بخش جنبی در سال ۱۳۸۵ به شکل محدودی به نمایش درآمد. حیف که دیده نشد.
پس از نمایش محدود در جشنواره، چرا اکران نشد؟
مشکل هر چه بود ربطی به فیلم نداشت.
ممکن است فیلم را وارد شبکه نمایش خانگی کنند؟
صبر کرده ایم تا تکلیف نمایش سینمایی روشن شود چون اساسا فیلم به زبان سینما حرف می زند و به لحاظ قصه پردازی ویژگی های سینمایی خود را از روی پرده نمایش می دهد. فیلمی نیست که قابلیت نمایش در تلویزیون و یا ویدیو را داشته باشد.
از تجربه فیلمبرداری فیلم” خرس” بگویید! کار با معصومی را چگونه پذیرفتید؟
به دلیل سابقه ای که در فیلم های جنگلی و کوهستانی و شناختی که از طبیعت و جنگل داشتم و این به دغدغه ذهنی همیشگی من تبدیل شده بود آن را پذیرفتم. عمده قصه های معصومی هم در جنگل می گذرد. حس کردیم می توانیم با هم کار کنیم. فیلم قصه خوبی داشت و زمانی که دعوت به کار شدم با سابقه ذهنی که از معصومی داشتم آن را پذیرفتم. تجربه شیرینی بود که در کنار دوستان و گروهی خوب سپری کردم. در جشنواره امسال به نظرم فیلم ها به شکل صحیحی داوری نشدند.
ویژگی فیلمبرداری خرس در چه بود؟
فیلم خیلی خوب توانسته بود از فضا استفاده کند. در بسیاری از فیلم ها می بینید که پنجره را می بندند و یا بیرون می کشند و نمی خواهند ترکیب داخلی و نمای بیرون وجود داشته باشد. کمتر می بینید که فیلمساز یا فیلمبردار چنین امکانی را در صحنه فراهم کنند. معصومی می خواست ترکیب و حضور فضای بیرون در نمای داخل حس شود. با وجود سختی کارآن را پذیرفتم و این در نمای داخلی کمک کرد که در فضای درست قصه قرار بگیریم. این گونه فیلم ها برف، باد، مه، و توفان دارند و هرکسی در این فضا دوربین بکارد متوجه است که به دست آوردن تک تک پلان های آن چه قدر پر زحمت است.
ترجیح می دهید چه نوع فیلمنامه ای را کار کنید؟
اگر در فیلمی نگاه ویژه ای حس نکنم و یا چیزی به معلوماتم اضافه نکند تمایلی به کار کردن روی آن ندارم و حاضر نیستم به خاطر پول کار کنم. پیشنهادهایی بوده که نپذیرفتم چون نمی خواستم فیلمبردار صرف باشم، نگاه من در حوزه فیلمسازی سینمایی است که شکل فیلم شرایط و فضا و قصه متفاوتی را طلب می کند. فیلم سینمایی “خیابان های آرام” فضایی خاص دارد و شخصیت کمال تبریزی برایم بار معنوی بسیاری داشت. فیلم سینمایی” باد و مه” محمد علی طالبی اثری ارزشمند بود که دیده نشد و “خرس” معصومی با وجود آن که نسبت به سکانس آخر آن حس خوبی نداشتم، اما اساسا کار متفاوتی است.

تاریخ گفتگو: فروردین ۹۱